Idioma mazahua
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
La llingua mazahua ye una llingua que se fala nel centru de Méxicu. Los sos falantes denominen a la llingua col nome de jñatio, col que tamién se designen a sigo mesmos los mazahues. Esti postreru ye un etnónimo náhuatl que significa xente que tien venados.
L'idioma mazahua pertenez al grupu llingüísticu otopameano de la familia otomangue. Xunto con otros sesenta y dos llingües, el mazahua ye reconocíu como llingua nacional en Méxicu, cola mesma validez que l'idioma español en tol so territoriu.[2] Los mazahuas tienen un altu grau de billingüismu col idioma español y concéntrense principalmente ente los montes del Estáu de Méxicu y de Michoacán, nel valle de Ixtlahuaca a 36 km de la ciudá de Toluca, Edo. de Méxicu, especialmente nel conceyu de San Felipe del Progresu. Sicasí, tamién esisten nucleos importantes de falantes d'esta llingua na ciudá de Toluca, la ciudá de Zitácuaro, la Ciudá de Méxicu y na ciudá de Torrexón, entidá na que conformen la sesta comunidá llingüística dempués de los falantes d'español, náhuatl, otomí, mixteco y zapoteco.
Les llingües más cercanes al mazahua son la otomí, matlatzinca y el tlahuica, llingües coles que forma'l grupu otopameano. El mazahua ye una llingua tonal, y estrema tonos altu, baxu y descendente en cualesquier sílaba, sacante na postrera.
Remove ads
Descripción llingüística
El mazahua tien una fonoloxía y una morfoloxía bastante complexes.[3] La complexidá de la fonoloxía traducir nel eleváu númberu de segmentos fonémicos, ente que la complexidá morfolóxica dase especialmente nel verbu.
L'inventariu consonánticu del mazahua vien dau por:[4]
El signu /ʼ/ denota que se trata de consonantes eyectivas o glotalizadas.
Tocantes a les vocales l'inventariu ye:
Escritura
Los españoles introducieron l'alfabetu llatín, que foi utilizáu pa rexistrar una gran cantidá de pallabres. La ortografía de mazahua usa dos distintos grafíes nes vocales: una barra pa les vocales nasalizadas y unu grave pal saltillo.
Anguaño, esisten dos convenciones distintos qu'usen distintos subconxuntos del alfabetu llatín: la ortografía tradicional y la ortografía práctica de la SEP. La Secretaría d'Educación Pública de Méxicu (SEP) ye la institución que regula les regles de la ortografía, y la qu'estableció un sistema d'escritura práctico que s'enseña nos programes d'educación primaria billingües nes comunidaes indíxenes. El siguiente cuadru recueye convenciones usaes na ortografía mazahua y na ortografía de les variantes pa trescribir los distintos fonemes: Kkkksdjdinxkd
| Fonemes | /a, a:/ | /y, y:/ | /i, i:/ | /o, o:/ | /o, o:/ | /p/ | /t/ | /k/ | /kʷ/ | /ʔ/ | /ʦ/ | /ʧ/ | /t͡ɬ/ | /s/ | /ʃ/ | /l/ | /j/ | /w/ | /m/ | /n/ |
| Alfabetu | A a (Ⱥ ⱥ) | Y y (Ɇ ɇ) | I i | O o (Ø ø) | O o (O̷ o̷) | B b | D d | G g | K k | Ts ts | Ch ch | Zh zh | S s | X x | L l | Y y | W w | M m | N n |
Carauterístiques lliteraries
El mazahua tien un amenorgáu númberu de testos que nos apurran datos sobre les sos carauterístiques lliteraries, pero ye posible atopar dellos testos:
- Ts'ik'etrjo nzhenchju̷ 'pequeñu corderu'
- a ri b'o̷b'o̷ba k'o nuts'k'y, 'ven, contigo xuegu'
- ejedya jyos'o̷ nrrenchju̷, 'y llambe bien tienru'
- kja nuin trroxdyzigo, 'el mio pálidu pescuezu'
- jyezi k'o̷ra nrroru̷ 'déxame que jale'
- nuin xidyoge tonru̷, 'la to llana bien sueve,'
- jyezi ra s'o̷tr'o̷ 'déxame besar'
- nuin jmige nuna ø'ø 'el to pachoncita cara,'
- na punkju̷ mⱥjⱥ, xopu̷ji nu ngoxti nu kjɇɇ nu ba sⱥjⱥ 'allegres, bien allegres; bienveníu l'añu'
Gramática
El mazahua ye una llingua bien próxima al otomí. Al igual que'l otomí tien artículu definíu (nu- 'el, la') ya indefiníu (na- 'un, una'), que la so forma en plural ye común a dambos (yo- 'los, les, unos, unes'). Los nomes nun estremen de normal singular de plural, anque les formes poseíadas de los mesmos pueden estremar si'l posesor ye singular o plural:
- xin-ʣumwɨ 'la mio casa, les mios cases'
- xin-ʣumwɨ-hi 'la nuesa casa, les nueses cases'
Nel verbu sicasí estrémense trés númberos gramaticales: singular, plural y dual. Una forma verbal conxugada de normal tien la siguiente estructura:[5]
| TIEMPU/MANERA/ASPEUTU + raigañu + PERSONA + NÚMBERU | ||
|---|---|---|
| ra-xi-ko-Ø | (PRES-dormir-1ªPERS.-SING) | 'duermo' |
| ra-xi-nu-Ø | (PRES-dormir-3ªPERS.-SING) | 'duerme' |
| ru-nyona-ko-hi | (PAS-comer-1ªPERS.-PLU) | 'Comimos' |
| ru-nyona-nu-Ø | (PAS-comer-3ªPERS.-SING) | 'Comió' |
Los nomes usen llargamente los prefixos pa la derivación:
- (deverbativo d'aición verbal) hɛʤɛ 'filar' > tʰɛʤɛ 'fusu'
- (deverbativo d'axente) biʒi 'música' > bɛbiʒi 'músicu (persona)'
Comparanza léxica
El siguiente cuadru compara los numberales varies variedaes de mazahua:
Remove ads
Referencies
Ver tamién
Referencies
Enllaces esternos
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads