Lezaun

Lezaun (Lezáun en castellán) ye un conceyu de la Comunidá Foral de Navarra, asitiáu na Merindad de Estella, na contorna d'Estella Oriental y a 50 km de la capital de la comunidá, Pamplona. La so población en 2017 foi de 252 habitantes (INE).^[4]

Lezaun
Alministración
País	España
Comunidá foral	Navarra
Tipu d'entidá	conceyu d'España
Alcaldesa de Lezaun	Ana Goretti Ochandorena Nuñez
Nome oficial	Lezaun (eu)[1] Lezáun (es)[2]
Nome llocal	Lezaun (eu)
Códigu postal	31177
Xeografía
Coordenaes	42°46′49″N 1°59′39″W
Lezaun Lezaun (España)
Superficie	19 km²
Altitú	850 m
Llenda con	Deierri y Guesálaz-Gesalatz (en)
Demografía
Población	247 hab. (2024) - 146 homes (2019) - 96 muyeres (2019)
Porcentaxe	0.04% de Navarra
Densidá	13 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC+01:00 (horariu estándar)[3] UTC+02:00 (horariu de branu)[3]
lezaun.es

D'antiguo pertenecía al Valle de Yerri, del que se segregó nel añu 1952 convirtiéndose en conceyu independiente. Ye una de les llocalidaes de más altitú de toa Navarra.

Topónimu

El topónimu Lezáun provién de la llingua vasca, de leza (variante de leze «cueva o torca» y un (de -gune «llugar»), y por tanto significa «llugar de la torca».

La torca a la que fai referencia'l nome del pueblu ye la torca de Marizulete, asitiada a 500 metros de distancia de Lezáun. El nome Marizulete significa en vascu'l furacu de Mari». Como Mari ye la principal deidá de la relixón vasca precristiana, puede inferise que dicha torca tuvo la so importancia como llugar de cultu na antigüedá.

N'euskera el so nome trescríbese como Lezaun, al escarecer esti idioma de tildes. Esta forma nun ta oficializada a pesar de tratase d'un conceyu de la Zona Mista de Navarra.

Variantes en documentación antigua: Lecaon, Lecaun (ss. XII-XIV, NEN); Lessaon (1276-1277, NEN); Leçaon, Leçahun, Leçaun (ss. XII-XIV, 1591, NEN).^[5]

Símbolos

Escudu

Ver tamién: Heráldica municipal de Navarra

L'escudu d'armes del llugar de Lezáun tien el siguiente blasón:

Trai d'azur y la figura de San Pedro d'oru, flanqueado de dos llaves del mesmu metal..

^[6]

Xeografía física

Situación

La llocalidá de Lezáun ta asitiada na parte occidental de la Comunidá Foral de Navarra dientro de la Zona Media de Navarra, xunto a les sierres d'Andía y Urbasa; y a una altitú 850 msnm. El so términu municipal tien una superficie de 19,04 km² y llinda al norte col conceyu de Yerri y la Sierra de Andía, al Eeste con elmunicipio de Guesálaz, al Sur col de Yerri y al oeste con este mesmu conceyu y el d'Abárzuza.^[7]

Demografía

Evolución de la población

Gráfica d'evolución demográfica de Lezáun ente 1960 y 2017

Población de derechu (1900-1991) o población residente (2001) según los censos de población del INE.[8]      Población según el padrón municipal de 2017 del INE.

Historia

Noticies medievales. Nel añu de 1209 don Miguel de Ianiz fixo al monesteriu de Irache donación de les heredaes y collazos que tenía en Lezaun y en Iriberri. Asina consta en doc. qu'obra nel A.G.N. (Bec. Dir., f. 100r-101r). Nel referíu documentu vien escritu Leçaon y Lefaun. Al paecer, el citáu testamentu debió de faese el 17 de marzu de 1203 (cfr. J. M. Lacarra: Coleición Diplomat. de Irache, vol. I, p. 245).

Guerrilles nel sieglu XIX. A principios de payares del añu 1811, la división de guerrilleros de don Francisco Espoz y Mina pasó por Lezaun, procedente de Santa Cruz de Campezo y Guipúzcoa. Los guerrilleros dirixir escontra Sangüesa, pos Espoz y Mina recibiera un oficiu del xeneral Blake, encargándo-y qu'efectuara cuantes incursiones pudiera per tierres d'Aragón.

Derrompimientu del común (1931). El conceyu de Lezaun venía solicitando dende diba tiempu la concesión de tierres nel fayedal del rasu emplazado ente la casa de camineros, pola fonte de Artxulo y la venta de Zumbeltz. La Diputación dio permisu en payares de 1931 pa roturar y partir 275 robaes de común, axudicando a cada vecín esquiñones de dos robaes. Contra la midida llevantó la so voz el Sindicatu d'Iniciatives y Turismu de Estella, denunciando que la concesión ponía en peligru «haber más formoses de Navarra, que formen un parque natural», dignu de ser calteníu.

Arte, monumentos y llugares d'interés

Monumentos relixosos

• La ermita de Santa Bárbara, allugada al suroeste del nucleu urbanu, en bien bon estáu de caltenimientu.

• La ermita de San Cristóbal, d'orixe medieval, concretamente del sieglu XII y tamién s'atopa bien caltenida.

Una de les Families de Lezáun, la familia de los Azpilicueta, yera familia direuta de San Franciscu Xavier, y cúntase qu'en dalguna ocasión el patrón de Navarra allegó a esti conceyu de visita. Ello ye que el preceptor de San Francisco de Javier, que foi Martín de Azpilicueta, (familiar de María de Azpilicueta, madre de San Francisco de Javier), yera de Lezáun.

Ilesia de San Pedro, dende'l frontón nel llau sur.

• Ilesia de Lezáun: La primitiva, d'estilu románicu, foi construyida nel sieglu XII. A ella adosóse, mientres el sieglu XVI, otra nueva construcción más amplia, que ye la ilesia que vemos güei. Caltiénse parte de la medieval convertida en capiya; y el restu, en dependencies. Esta nueva nave terminar nel añu 1571.

Monumentos civiles

Esisten distintes cases blasonadas, importantes cases señoriales perbién calteníes polos sos propietarios. Unu de los exemplos más importantes ye Casa Subiza.

Cultura

Fiestes y eventos

Fiestes patronales

Les fiestes patronales celebrar n'honor a San Pedro el día 29 de xunu. El día 25 de xunetu celebra'l Día de Santiago, siendo bien popular el toréu de vaquillas nel "corral del llugar" polos mozos del pueblu.

Otres fiestes

El antroxu. El xueves de lardero piden los neños y les neñes n'edá escolar. D'antiguo salíen pela mañana namái chicos de la casa d'unu de los neños mayores del grupu. Dellos neños amarutábense pela tarde. Tapábense la cara con un cachu de papel o una mázcara. A los amarutaos llamábase «michilargas» y al toque d'oración dirixir a les sos cases. El xueves de Lardero ciscaben tamién los seis pregueros del ganáu de la vecindá. Yeren el cabreru, lechonero, vaqueru, el yegüero, boyero y machero, quien arrexuntaos salíen pela mañana dende la casa d'unu d'ellos. Los ganaderos vendíen delles viandes y mercaben pexe, carne de xata, etc. Comíen xuntos y el xueves de Lardero yera festivu pa ellos, pos nel so cotidianu llabor yeren sustituyíos por dalgunos de los sos amigos. Al mediudía del martes d'antroxu, los mozos allegaben a la tabierna, y dende esta casa de comíes partíen en cuestación, con música de guitarra. Cantaben coples dedicaes de manera particular a les nueves, que los reparaben discreta y atentamente tres los visillos. Los mozos quitaben la sede la fame nuna merienda-cena, y más palantre dalgunos d'ellos amarutábense y despintaben la cara con un mazcaritu. Los «michilargas» del martes d'Antroxu ambientaban la cai y fadiaben a tol que podíen con una blima que llevaben na mano. Cola cena y l'ulterior baille de delles xotes al son de les notes de guitarra.

Lezáun na lliteratura

Apaez el pueblu nomáu na novela Zalacaín l'aventureru, de Pío Baroja.

Personaxes célebres

Luis Ros Ezcurra, Padre Mario (1910-1936): sacerdote y miembru de la Congregación de los Sagraos Corazones. Asesináu en Madrid mientres la Guerra Civil Española. Foi declaráu Beatu de la Ilesia Católica'l 13 d'ochobre de 2013.

Ver tamién

• Llista de conceyos de Navarra
• Estella Oriental