Llingua astur

From Wikipedia, the free encyclopedia

Llingua astur
Remove ads

L'astur foi una llingua paleohispánica del tueru indoeuropéu falada polos antigos astures nel so territoriu, y conocida poles inscripciones epigráfiques, y topónimos y teónimos tresmitíos poles fontes clásiques. L'inxertu del astur nel tueru de les llingües indoeuropées ye güei casi xeneral, y torga el vieyu discutiniu sobre la posibilidá de que na faza astur y cántabra falárense dacuando llingües euskériques[1].

Thumb
Llábana de Medugeno de la xente de los Cilurnigos atopada'n Xixón.
Remove ads

Rellación con otres llingües

Ún de los mayores problemes nel momentu d'asignar l'astur a una familia llingüística dala, ye'l so asitiamientu ellí onde confluin los ámbitos de les dos úniques llingües indoeuropées de la Península Ibérica, de les que nos llegáren testos escritos . Esto ye, el celtíberu y el lusitanu[2]. Asina, mientres que'l primeru comparte les innovaciones que definen al tueru llingüísticu celta como ye la pérda de -p- en posición d'aniciu y ente vocales,¨y que considérase como conditio sine qua non para considerar céltica una llingua (patēr / atīr), el lusitanu amuesa trazos llingüísticos incompatibles cola conocencia que se tien de la llingua céltica (Schmidt,[3] Witczak) siendo el mas conocíu, la mantenencia de la p-.

Los trazos que'l astur conseña, dirixen dacuandu nún u otru sen, ensiendo la mantenencia o escaezu del fonema /P/ el definitoriu pa venceyar la fala de los astures bien col lusitanu bien col celtíberu, y a lo cabero inxertalu o xebralu del tueru de les llingües céltiques. Con tou, la mayoría de los autores[4] afiten pal astur un aniciu célticu, y darreú dello, lu encuadren xunta les llingües vecines de los Vettones, Cántabros, Galaicos y Vacceos, nel nomáu subgrupu Hispanu-celta occidental. Endientro d'élli, l'astur nun dexa de presentar trazos orixinales que-y dan el so fustaxe propiu.

Remove ads

Consonantismu

Consonantes indoeuropées

  • *p > p?: Esti ye'l trazu que mayores duldes ufre, pues xunta claros exemplos de conservación, paecen dase casos d'escaezu. Valen pal primer casu los exemplos de Progeneo 'pariente, allegáu' < *pro-gen-eio, qu'en célticu conséñase como *ro-gen-eio ‘pariente’ o Provesica 'la que tien sabencia' <*pro-weid-t-ika, onde vese el célticu rovesia 'sabencia' <*ro-weid-t-y-am (antiguu irlandés rofess). Exemplos más duldosos seríen los nomes de Pedilico o Pitilico que podríen tar en rellación col llatín im-petus y petulus ‘enérxicu, bravu' y col griegu pítulos ‘solmenón’, toos ellos dende'l raigón PIE *Pet- (Pokorny: 825-826). Ye tamién pacíficu almitir que'l superlativu Paramo < *pr̥h-m̥o 'supremu, lo primeru, más altu' qu'anguaño da nome a les campes elevaes, seya ximielgu de los xermanos furist < *pr̥h-ist-o 'prince', del hindú paramáḥ y del dios itálicu Touto Peremusto < *per-m̥-ist-o.

Al aviesu, un casu claru de perda dase na xente de los Cilurnigos (*kelpurn-i-kos), y quicés nos Onnakos si ye que el so nome naz del ríu Onna 'Güeña', pal que se-y señala un aniciu nel célticu onna 'ríu' (*pon-na). Tamién el llagu Enol < Enolo, a traviés dun diminutivu (*peno-lo) 'llagucu', espeya'l célticu eno 'llamarga' que diere nome al llagu suizu de Inn < (*pen-yo). Entá nel territoriu guigurru de Valdeorras y faciendo llinde colos Galaicos asítiase el monte Larouco (*plaro-uko) 'allanáu, soyáu' que amuesa cayíu de la p- dende *plh₂-ró (vieyu irl. lár). Ya pente los cántabros la tribu de los orgenomescos abelluguen nel so nome el términu célticu pal asesinatu orgenom (*porge-no). A lo cabero, el topónimu Lluniego < *ollonaeko paez espeyar un xentiliciu igüau sobre el nome ollonos 'grande' en rellación col vieyu irl. oll, qu'entamare nun célticu *ollos 'grande' (*polh₁-no)

  • *bʰ > b: L'astur camudaba'n /b/ el fonema billabial aspiráu indoeuropéu /bʰ/, trazu que lu allegaba'l lusitanu y al célticu, pero que lu xebraba del Llatín que facía esti grupu en /f/. Asina amuesen los astures Bergidum 'llugar en altu' (*bʰerg-y-dom), o Balaeso 'lluminosu' (*bʰelā-so).
  • *dʰ > d: Trazu esti que lu avera a les llingües celtes y lu xebra del llatín que fay un resultáu /f/. L'angüañu ríu Dobra y antiguu Dubra 'riu fondu' (*dʰeubʰ-ro). Vendiricus 're con guedeyes' (*wendʰi-rics). Andamo 'el más baxu' < *n̥dʰ-m̥os, vieyu llatín enfemos 'ínfimu'.
  • *gʷ > b: La oclusiva llabio-velar /gʷ/ camudó a /b/. Concuaya asina col lusitanu, célticu y llatín. L'astur Bovecius 'como un büe' < *gʷou-i-k-y-os (llatín bovis y célticu bou). Astur bādiom 'bañu' <*gʷōdʰ-y-om, célticu común bādiom.
  • *d > d: Mesmu resultáu que nel conxuntu indoeuropéu occidental Dēua 'diosa' (güe ríos y regatos de nome Deva) <* dēiw-eh₂, y quiciabes l'asturianu de güe xana < *dēuana 'divina'.
  • *t > t: Mesmu resultáu que nel conxuntu indoeuropéu occidental Tritio 'terceru' < *tr̥t-y-os.
  • *kw > kw: Asina y dende un conxetural *equos 'caballu' < *ekwos, según amuesa la llábana dedicada en dativu plural pa los dioses equeunos 'equinos' (*ekwe-mn-os). Esti ye un trazu común a toles llingües paleo-hispániques, asina como al llatín y al célticu goidélicu. Pero non al britónicu que fai un resultáu en /p/ (ex. Epona < ekwo-na).
  • *kʷ > p: Defenden Prosper y Sevilla un desendolcu estremáu del grupu anterior, y que concasa col britónicu na fechura de la llabio-velar en oclusiva billabial /P/. Asina Pentovio y Pinta(w)io 'quintu' < *kʷen(kʷ)to-wyo. Exemplos modernos seríen los dobletes construyíos de mena ximielga a la forma llatina: Pedroveña 'cuatro llindes' <*kʷettuor-finiam con Cuadroveña <*quattuor-finiam[5]. Y Pintueles < *kʷento-l-is con Quintueles <*quinto-l-is.
  • *w > w: Mesmu resultáu que nel conxuntu indoeuropéu occidental Vernesga 'Bernesga' < *wĕrn-ēska 'ríu d'álamos', y Vinico 'familiar' < *weni-k-os y Venino < *weni-n-os, dambos igüaos sobre venia 'familia' < *wen-y-eh₂.

tratamientu de grupos

  • grupu *dy > z: L'astur avérase al celtibéricu cola fechura fricativa. Asina, Zoela 'celestial' (*dyow-y-la) amuesa un resultáu averáu al celtíberu ozeom (* pody-om), magar que nu ye'l mesmu fenómenu pues el celtibéricu fricatiza la -d- ente vocales mentes que'l astur namás fáelo ante yod. Al aviesu asítiense'l lusitanu Ioveai (*dyow-y-ai) y llatín Iouis (*dyow-is) y Iūlius (*dyow-ly-os) que presenten cayída de la dental. Ye trazu que xebra la llingua astur del lusitanu.[6]


  • grupu *dw > w: La perda concueya col galu y conséñase en Vacoria 'la que tien dos exércitos'[7], nome propiu que tien que ponese en rellación colos galos vocorios, petrucorios y tricorios 'de dos, cuatro y tres exércitos'. Asina, *wacoria hubo d'entamar dende *dwa-coria, onde espéyase'l numberal femenín en célticu britónicu uā 'dos' (*dwā).
  • grupu *kt > t(t): trazu común nel hispánicu Tettonius en Badajoz (*tekt-on-yos) Vettones (*vekt-on-es) Retugenos en celtiberia (*rektu-genos < *reigʰ-tu-genos). Esti resultáu conséñase nel Astur Ambatus 'sirviente' (ambʰi-akt-os) y Dureta 'maldrecha, revesosa' (*durekta < *du-reigʰ-ta) magar qu'en delles fasteres de la Celtiberia dánse trazos de vocalización Dureita y en árees meridionales con resultáu -st- Contestani (*Kom-tekt-o).
  • grupu *ks > s(s): Ye esti un trazu común col Celtíberu y Celta insular, que lu xebra del Llatín. Asina vese nos Dessonkos, onde s'albídra l'indoeuropéu *dekswo ‘sur, derecha’. L'Astur concuaya col resultáu de la ciudá vaccea de Dessobriga (*dekswo-bʰr̥gʰa) y col vieyu Irlandes dess ‘sur’, a la escontra del llatín dekster.
  • grupu *tt, *dt, *dd > s(s): trazu común al célticu y llatín. Conso (*komdto < *kom-dʰh₁-to) y Provesica (*Prowess-ika < *Pro-weid-t-ika).
  • grupu *ns > s(s): Cosso (Conso < *komdto < *kom-dʰh1-to). Ye trazu que comparte col Galaicu Asseconia 'propicia' (*n̥s-ek-on-y-a) y lusitanu Assaeco 'propiciu' (*n̥s-aik-o).
  • grupu nd, mb = nd, mb: L'astur guardó los grupos orixinales ón cuando'l Célticu entamó a mudalos en /nn/ y /mm/. Asina conséñase, Candamios 'el más rellumante' (*kand-m̥-y-o) y Ambatus 'sirviente' (*ambʰi-akt-os), que han comparase colos irlandeses cann y ammaig. Tamién l'ellementu benda 'picu, cumal' (*bend-a) qu'apaez en dellos topónimos de los astures Vagabrobenda, Caldobenda, Voligobenda, etc. han de que ponese en rellación col vieyu irlandés benna (*bend-a) 'picu, cumal'. Sin embargu dacuandu danse casos de asimilación -nn-: Ablonnio 'brétigu' (*aplom-d-y-o).
  • grupu *ln > ll: Trazu común nel indoeuropéu occidental. Asina, Collacinos de la ciudá Colla-ka o Colla-ntium onde albídrase l'ellementu colla 'tiesta, llomba' (Llatín collis (*kol-nis) irlandés coll (<*kol-nos).
  • grupu *pl > bl: Ye trazu intermediu ente'l Celtícu común (con escaezu de /p/) y el lusitanu y llatín (con mantenencia). Conséñase nel Astur Ablonnio 'brétigu' (*aplom-d-y-o) y nos pueblos vecinos. Los cántabros Blendios 'rellumantes' (*s-plēnd-y-os) han rellacionase col llatín splendeo ‘brillar’ con fonema sordu, y col Irlandés lenstu 'rellumu' (*s-plend-to), onde vese'l escaezu de la oclusiva. Lo mesmu val pa la ciudá vettona de Bletisama 'perllana' (*plet-isam-a), llindante colos astures y a rellacionar col llatín planum y col célticu comúm Letisama.
  • grupu *pr > br: Vese nos Cabruagenigos 'la xente de Cabruadgeno' (*kapru-ad-gen-os). Ye de nuevu carauterística intermedia ente'l Celtícu común (con escaezu de /p/) y el llatín (con mantenencia) según amuesen los resultaos llatín caprī y célticu caora (*kap-ura)[8].

Asimilaciones

  • Asimilación de la serie *n...bʰ > n...m: Ye esti un trazu célticu conseñáu nel Astur na deidá Nimmedus 'sagráu' < *nebʰe-tos y nel topónimu Nemetobriga 'ciudá sagrada' < *nebʰe-to-bʰr̥gh-eh₂, mesmu que nel Célticu común nemos 'cielu' < *nebʰos y nemetom 'santuariu' < *nebʰ-etom .
  • Asimilación de les series *tn > nt y *dʰn > ndʰ: Ye trazu común al Célticu y Llatín, conseñáu n'Astur gracies a los mons Vindios 'albos' < *win-dʰ-yo < *widʰ-n-yo (Comparar col Llatín Fundo < *bʰun-dʰo < *bʰudʰ-no)[9].

Desendolcos consonánticos secundarios

  • Primer grau de llenición –*k- > -g-: sonorización de les oclusives sordes intervocáliques. Son exemplos Bovegio / Bovecio, Vago / Vaco, Degantia < Dekamtia, o el cambéu de los sufixos -iko = -igo, Cilurnigom < *Kel(p)urn-ikom, Cabruagenigom < *Kapru-ad-gen-ikom, y -*ako > -ago: Seddiago < *Seddiako.
  • Primer grau de llenición –*t- > -d-: sonorización de les oclusives sordes intervocáliques dentales. Asina en Nimmedus < Nemetos, Tridio < Tritio, Do(v)idero / Dovitero, Cludamo / Clutamo, Ambadus / Ambatus, Pedilico / Pitilico.
  • Cayída de la fricativa intervocálica: -*w- > -Ø-: Dáse nos grupos pal grupu e(w)o Deogena 'fía de la diosa' = Devogena, o(w)a: Noanios 'novenu' = Novanios (*nown̥-y-os). Grupu o(w)i: Doidena = Dovidena, Zoela 'celestial' = Zovila (*dyowila). Grupu a(w)e Deo Aerno 'eternu' (*aiwe-r-no). Grupu a(w)i Nailo 'Nalón, pequeñu navia' (*nawilo), Pintaius = Pintavius, etc. Grupu u(w)o Cossuo = Cossuvo. Quizás en Noega, Noiga o Noika Ucesia 'nueva Ucesia' si ye que Noega, entama dende *nowika (cif. llatín novi-ky-a).

Trátase dun fenómenu que espárdese pel norte cantábricu y que pierde puxu nes rexones más meridionales, xenerando una riestra diptóngos que mesmu que acontez en Galu nun pueen consideráse etimolóxicos[10].

  • Confusión de les oclusives llabiales b = p: Asina, vese nel Borma/Porma 'Puerma' < *Bʰorm-a, trazu común al irlandés (bus/pus 'llabiu') bretón (broella/proella) vascu (bake/pake 'paz') y al asturianu modernu (búcara/púcara). Dau que esti fenómenu de confusión dáse'n llingües que comparten la cayía de la p- nel entamu de les pallabres[11], M. Sevilla[12] camienta que ye un ñiciu del escaezu de la /p/ tamién nel astur. Asina, en ausencia de /p/ nun tien xacíu fonolóxicu destremar les oclusives, y per ende la confusión.
  • Ausencia de betacismu -*w- ≠ -b-: Si el betacismu ye la respuesta a la deseguranza que pa los falantes yera el fonema /w/ ye normal que l'astur nun amuese trazos d'esti fenómenu, pues la mesma deseguranza yera resuelta cola so cayida. Asina, cayida de fricativa y betacismu son dos fenómenos que respuenden al mesmu problema y darréu déllo escluyentes. El betacismu ye un fenómenu meridional que nel cursu del Taxu,dase nes tierres de vettones y lusitanos. El distintu resultáu s'amuesa nel nortizu galaicu Saurium y el carpetanu Con-Sabura (dambos de *sawur-).


  • Caltenimientu xeneral de la intervocálica: -*g- > -g-[13]: Mesmu que los Cántabros y a la escontra del Galaicu, dase tendencia a la conservación de la /-g-/ enantes de vocal. Asina conséñase Bergidom < *bʰerg-y-dom, frente al galaicu Beriso[14]. < *bʰerg-y-som, Magilo frente al galaicu Mailo <*mh₂eg-y-lo, Segimo < *segʰi-s'mo y Segisama < *segʰi-sama, frente al galaicu Sesma < *sesama < *seisama < *segʰi-sama, etc.
Remove ads

Vocalismu

Vocales indoeuropées

  • *a / *h₂e > a. Mesmu resultáu pal celta y llatín. Astur abia 'ríu' (*h₂eb-y-a) y abris 'agües' (*h₂eb-r-is), céltciu abon 'ríu' (*h₂eb-on-a), llatín amnis 'ríu' (*h₂eb-nis). L'Astur Attio 'tíu' (*h₂ett-y-os), vieyu irlandés aite. Alio 'otru, segundu' (*h₂el-y-os), vieyu irlandés aile.
  • *ā / *eh₂ > ā con posible desendolcu secundariu ae: Asina en Brigaetium = Brigātium (*bʰr̥gʰ-eh₂-t-y-om). Belaeso = Belāso (*bʰel-eh₂-s-o), y el sufixu célticu -āko que desendolca dacuando en -aeko.

Sin embargu, De Bernardo[15] camienta que esti diptongu ae / ai tien aniciu nun fenómenu de asimilación anticipatoria, dende sufixos de mena ak-ya > ay-ka: Brigakya (*bʰr̥gʰ-ak-y-a) > Brigaeka / Brigayka.

  • *e / *h₁e > e. Bergidum 'llugar en altu' (*bʰh₁erg-y-dom).
  • *ē / *eh₁ > ī. Per conocíu trazu del célticu gracies al exemplu rix 're' en oposición al llatín rēx, y presente nel Astur Sīlo 'seruga, fíu' (*seh₁-lo). Vieyu irlandés sīl, y nel nome Vendiricus 're guedeyosu' si ye que el gayatu ricus ye flexión de *rēcs 're', como afita Prosper[16].
  • *i > i. L'Astur Virio 'masculín' (*wir-y-os), mesmu qu'en llatín vir, y vieyu irlandés fer (*wir-os).
  • *o / *h₃e > o. Borma/Porma 'Puerma' (*bʰh₃er-ma) y Borines (*bʰh₃er-mi-nis).
  • *ō / *eh₃ > ā. De nuevu carauterísticu trazu célticu conseñáu nel Astur Baedunia = Bādunia 'balneariu' (*gʷōdʰ-un-y-a). En célticu común bādiom. El nome propiu Blattia (*bʰlōt-y-eh₂) 'florida' contién el nome de la flor blāto (*bʰlōto). Célticu común blato, llatín floris (*bʰlō-ris). L'adxetivu célticu āku 'veloz' entama nun indoeuropéu *ōku[17], y dexare nel astur el nome duna tal accula 'rapidina'[18]. A lo cabero, el nome del ríu Sama en Grao, pudiere tener aniciu nel axetivu sāmo[19] 'calmu, sele', que dexare sàm 'calmu, tranquilu' nel irlandés, y que entama nun PIE < *sōmo[20]. Ye isoglosa que xebra l'astur del lusitanu y lu allega'l celtibéricu.
  • *H > a. Cualquier llarinxal indoeuropea (h₁, h₂, h₃) ente consonantes, representada por H, collorea en /a/ cuando nun son dambes oclusives. Asina, Elano 'ciervu' (*h₁elHn-o) (galés elain). Ablaidacos 'per pálidos' (ad-bʰlHi-dos). Matugeno 'bien nacíu' (*mHtu-genos), onde espéyase'l célticu mati 'bonu' (vieyu irlandés maith).

Diptongos

  • *ei / *ēi > ē. Mesmu que nel celta común, que xebra al astur del llatín (que reduz el diptongu en /ī/) y del lusitanu (que guarda el vieyu diptongu /ei/ ). Asina l'Astur Deva 'diosa' (*deiw-a) a la escontra del llatín dīva y lusitanu deibo. El tamién ríu Esva 'ríu rápidu' < *eis-wa, Provesica < *pro-weid-t-ika, y el dativu Cossue < *kossowei.
  • *eu / *ēu > ou con desendolcu secundariu en u. Lucocadia 'fortaleza? alba' < *lewko-kad-y-a. Clouto y Cluto 'famosu' < *klew-tos, Lougeos 'negros, cuervos?' < *lewg-y-os. No(w)anio 'novenu' < *newn̥-y-os, y el dativu Cossue < *kossowei.

Vocalización del grau cero

  • *r̥ ante oclusiva > ri. La fechura vocálica en /ri/ de la sonante llíquida en grau cero r̥ ye un resultáu célticu dafechu, a la escontra del llatín que vocaliza'n /or/ /ur/. L'astur Brigaetium < *bʰr̥gʰ-ā-t-y-om, o Tritio < *tr̥t-y-os.
  • *n̥ > an. La fechura vocálica en /an/ de la nasal en grau cero n̥ ye tamién un resultáu célticu, a la escontra del llatín que vocaliza'n /en/. Asina, l'astur Arganticaenos igüau sobre argantom 'plata' < *argn̥-t-om frente al llatín argentum. Tamién el ríu Arganza en Tinéu vien dun vieyu Argantia[21] 'plateáu' < *argn̥-t-y-a. L'astur No(w)anio 'novenu' < *nown̥-y-os, frente al llatín novenus. Mandica 'egüa, diosa de los potros' < *mn̥d-y-ka, galu mandos 'potru' < *mn̥d-os, frente al llatín iovi menzana 'xúpiter de los sacrificios de caballos' < *mn̥d-y-ono.
  • *m̥ > am. Mesma fechura vocálica en /am/ de la nasal en grau cero m̥ a la escontra del llatín /em/. Asina, l'astur Degantia `décima' < *dekm̥-t-y-a, ye ordinal igüau sobre'l numberal decam 'diez' < *dekm̥ que opónse al llatín decem. Los superlativos del astur -(is)amos < *is-m̥-os, frente al llatín -isimus/-isemus.

Desendolcos vocálicos secundarios

  • Tendencia al piesllu vocálicu e > i. Asina en Vinicos < *Venikos (conséñase Venica ente los vettones). Nimmedus / Nemetos, Cilurnigos < *kelurnikos, etc.
  • Cambéu de la postónica i > e. Ye esti un desendolcu exclusivu del astur, que foi vistu por Prosper[22]. La autora afita-y al fenómenu un aniciu célticu rellacionau col abrimientu del proto-celta /i/ cuando nun-y sigue una vocal palatal: Tillegus = Tillicus (en Dijon), Careca = Carica (en Soria, Ávila y Toledo), Ableca = Ablicos (en Cáceres), Lougeos < *lougios, Parameco < *Paramico, Segeo = Segio, etc.
  • e(...)ā > a(...)ā[23]. Per conocíu fenómenu célticu d'armonía vocálica nomáu como llei de Joseph, y conseñáu nel antropónimu Balaeso 'lluminosu' < *bʰelā-so.
Remove ads

Morfoloxía

No que cinca a la morfoloxía o cadarma de les pallabres, malpenes conocemos dellos casos de los nomes en tema -o.

  • Nominativu singular en -os. viros 'el home'. Célticu común viros.
  • Xenitivu singular en -i. viri 'del home'. Célticu común viri.
  • Xenitivu plural en -om. virom 'de los homes'. Célticu común virom.

Les xentilidaes de la mena ablaidacorum, cilurnigorum, viromenigorum, son xenitivos plurales llatinos igüaos sobre anteriores xenitivos astures *Cilurnigom, *Viromenigom, etc. D'estamiente Medugeno nun yera de la xente de los Cilurnigos sinón de la xente dun tal Cilurnu.

  • Dativu singular en -ue. virue 'pal home'. Célticu común virui.
  • Dativu plural en -ubo[24]. virubo 'pa los homes'. Célticu común virobo.
Remove ads

Vocabulariu curtiu

Más información Astur 1, Proto-celta 2 ...
Remove ads

Referencies

Ver tamién

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads
Remove ads