Кавказ ҡурсаулығы

Христофор Шапошников исемендәге Кавказ дәүләт тәбиғәт биосфера ҡурсаулығы (рус. Кавка́зский государственный природный биосферный запове́дник имени Христофора Шапошникова) — Төньяҡ Кавказдың иң ҙур һәм иң боронғо махсус һаҡланған тәбиғәт биләмәһе. Европала иң ҙур тау-урман ҡурсаулығы, уның дөйөм майҙаны 280 мең гектарҙан ашыу. Көнбайыш Кавказда Рәсәй Федерацияһының өс субъекты составында: Краснодар крайы, Адыгей Республикаһы һәм Ҡарасай-Черкес Республикаһында урынлашҡан.

Кавказ дәүләт тәбиғәт биосфера ҡурсаулығы
Категория МСОП — Ia (Ҡәтғи тәбиғи резерват)
Төп мәғлүмәт
Майҙаны	280 335 га
Нигеҙләнгән ваҡыты	12 май 1924 йыл
Урынлашыуы
43°50′10″ с. ш. 40°24′03″ в. д._type:landmark HGЯO
РФ субъекттары	Адыгей Республикаһы, Ҡарасәй-Черкес Республикаһы, Краснодар крайы
Яҡындағы ҡала	Сочи
kavkazzapoved.ru
Файл:Кавказский биосферный заповедник логотип.png
Кавказ ҡурсаулығы Викимилектә

Территорияһы уртаса һәм субтропик климат зоналары сигендә ята. Ҡурсаулыҡтың төп үҙенсәлеге: унда реликт һәм эндемик флора һәм фауна төрҙәре күпләп тупланған. Мәҫәлән, бында 2000 йәштән олораҡ еләк тисы ағастары осрай.

Хәҙерге ҡурсаулыҡ 1888 йылда Бөйөк кенәз Петр Николаевич һәм Георгий Михайлович инициативаһы буйынса төҙөлгән Бөйөк Кубань һунарсылыҡ биләмәһенең вариҫы булып тора. 1924 йылдың 12 майында элекке һунар ерҙәрендә Кавказ зубры ҡурсаулығы төҙөлә. 1979 йылдың 19 февралендә ЮНЕСКО ҡарары буйынса Кавказ ҡурсаулығы биосфера статусын ала. 1999 йылда ҡурсаулыҡ «Көнбайыш Кавказ» объекты исеме аҫтында ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелә. 2008 йылдың ғинуарында ҡурсаулыҡҡа уны ойоштороусы Христофор Шапошников исеме бирелә.

1927 йылға тиклем юҡҡа сыҡҡан зубрҙарҙы тәбиғәткә кире ҡайтарыу уңышлы үткәрелә. 2020 йылға уның популяцияһы тотороҡлана һәм 1200 баш иҫәпләнә. 2007 йылдан Азия алды ҡапланын тергеҙеү проекты тормошҡа ашырыла.

Ҡурсаулыҡтың киләсәгенә Рәсәй хөкүмәтенең Кисловодск — Адлер шоссеһын төҙөү буйынса пландары хәүефле, ул һаҡланыусы биләмәне ике өлөшкә бүләсәк, һирәк һәм эндемик төрҙәрҙең йәшәү мөхитен һәм миграция юлдарын юҡҡа сығарасаҡ^[⇨]. 2018 йылдан ЮНЕСКО ҡурсаулыҡты «Хәүеф аҫтында булған бөтә донъя мираҫы объекттары» исемлегенә индереү кәрәклеген иҫкәртә.

Описание

Кардывач күле һәм Мзымта йылғаһы үҙәне, ҡурсаулыҡтың көнсығыш биләмәһе

Физик-географик урыны

Кавказ дәүләт тәбиғәт биосфера ҡурсаулығы Көнбайыш Кавказдың төньяҡ һәм көньяҡ битләүҙәрендә 44-44,5° төньяҡ киңлек һәм 40-41° көнсығыш оҙонлоғонда урынлашҡан. Европаның иң ҙур тау-урман ҡурсаулығы булып тора, Краснодар крайы, Адыгея Республикаһы һәм Рәсәй Ҡарасай-Черкес Республикаһы ерҙәрен биләй һәм Абхазия сигенә яҡын тора. Ҡурсаулыҡтың Хостин субтропик биләмәһе (тис-самшит сауҡалығы) төп территориянан айырым — Сочиҙың Хостинский районында урынлашҡан. Майҙаны — 302 гектар. Ҡурсаулыҡтың дөйөм майҙаны 280 335 гектар тәшкил итә, ул һаҡлау зонаһы, күп һанлы заказниктар һәм тәбиғәт ҡомартҡылары менән уратып алынған. Уның көньяҡ сиге Сочи милли паркы менән йәнәш тора^[1].

Ҡурсаулыҡтың эшмәкәрлеге

Фәнни, тәбиғәтте һаҡлау һәм аң-белем таратыу эше

2020 йылға ҡурсаулыҡ штатында 294 кеше эшләй; фәнни, һаҡ һәм экологик аң-белем таратыу бүлектәре бар. Ҡурсаулыҡтың Адыгей ғилми бүлексәһе Майкопта, идаралығы Сочила урынлашҡан^[2][3][4].

Ҡурсаулыҡтың ғилми бүлеге 22 тема буйынса тикшеренеүҙәр үткәрә, шул иҫәптән экзоген геологик процестарҙы, фитоценоз төрҙәренең төрлөлөгөнә биотик һәм биотик факторҙарҙың ролен анализлау, хайуандарҙа һәм үҫемлектәрҙә йоғошло ауырыуҙарҙың таралыуын өйрәнеү. Хеҙмәткәрҙәре климаттың глобаль үҙгәреүе арҡаһында килеп тыуған үҙгәрештәрҙе лә өйрәнә. 2019 йылдан алып улар 12 монография, сит ил журналдарында 8 һәм рус журналдарында 46 мәҡәлә баҫтырып сығара. 2010 йылдан умыртҡаһыҙҙарҙың 25 яңы төрө асыҡлана^[4].

Йәнлектәрҙең һанын иҫәпләү (йылына 4 тапҡыр), тәбиғи комплекстарға һәм тере һәм йәнһеҙ тәбиғәт процестарына мониторинг алып барыла^[5][3][2]. Ҡурсаулыҡ гербарийында — 29 меңдән ашыу өлгө, ә остеологик һәм краниологик коллекцияла 1000-дән ашыу һаҡлау берәмеге бар^[6]. Гузерипль һәм Лаура кордондарында хайуандарҙы тәбиғи мөхиткә сығарыуҙы әҙерләнгән вольерҙар урынлашҡан, уларҙа ауырыу хайуандарҙы дауалайҙар һәм тәрбиәләйҙәр^[7][8][9]. 2007 йылдан Азия алды леопардын ҡайтанан тергеҙеү буйынса проект тормошҡа ашырыла.^[10]. 2016 йылға зубрҙар һаны 920,^[10], ә 2020 йылға 1200 башҡа тиклем артҡан^[11].

Ҡурсаулыҡтың именлек бүлегендә 80 инспектор эшләй. Территория шартлы рәүештә алты һаҡ бүлегенә бүленә: Көнбайыш, Төньяҡ, Көньяҡ, Хостинский, Көнсығыш һәм Көньяҡ-Көнсығыш. 2000 йылдан 2020 йылға тиклем ҡурсаулыҡ сиктәрен законһыҙ боҙоуҙың 3700-ҙән ашыу, һунар һәм балыҡ тотоуҙың 260-тан ашыу осрағы була^[2][3]. 2021 йылда ғына инспекторҙар тәбиғәтте һаҡлау режимын боҙоу буйынса 450 протокол төҙөлә, 20 енәйәт эше ҡуҙғата^[2][3].

Экологик белем биреү идаралығы «Ҡурсаулыҡ дәрестәре» проекты сиктәрендә уҡыусылар өсөн экскурсиялар һәм белем биреү программалары алып бара^[3][2].

Туризм

2020 йылға биләмәлә 20 туристик маршрут эшләй, уларҙың 14-е — йәйге һәм 6-һы — ҡышҡы^[9]. 2021 йылда ҡурсаулыҡ 539 мең туристы ҡабул итә, был алдағы йыл менән сағыштырғанда 200 меңгә күберәк. Шуға ла Кавказ ҡурсаулығы Рәсәйҙә иң күп килеүселәр иҫәбендә. Әммә экотуризмдың киң туризмға әйләнеүе тәбиғәт өсөн хәүефле^[2][12].

Ҡурсаулыҡ хәҙерге ваҡытҡа

2006 йылдағы Рәсәй почта маркаларында Кавказ ҡурсаулығы

2007 йылда ҡурсаулыҡҡа уны ойоштороусы Христофор Шапошников исеме бирелә^[13][14].

2020 йылдың йәйендә ҡурсаулыҡ составына Краснодар крайының Славян районындағы уникаль лимандар комплексы булған Азов яны ҡурсаулығы һәм 20 гектар майҙанлы «Көньяҡ мәҙәниәттәр» дендрология паркы (унда экзотик үҫемлектәрҙең бай коллекцияһы бар) индерелә^[15]

2020-се йылдар башына ҡурсаулыҡтың күпселек эре һөтимәрҙәре тергеҙелә һәм уларҙың һаны тотороҡло тип һанала^[16]: мәҫәлән, зубрҙарҙың һаны 1200^[11], айыуҙар — 1734^[17], турҙар — 2 947 һәм серналар 1278 баш тәшкил итә^[18].

Комментарийҙар

Иҫкәрмәләр

1. Кавказский государственный природный биосферный заповедник. Справка  (урыҫ). РИА Новости (20090709T1519+0400Z). Дата обращения: 10 март 2018. Архивировано 10 март 2018 года.
2. В День заповедников и национальных парков в школах столицы Адыгеи организованы «Заповедные уроки»  (урыҫ). ГТРК Адыгея (11 ғинуар 2022). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
3. В ведении заповедника  (урыҫ). Коммерсантъ (31 август 2021). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 28 апрель 2022 года.
4. Ескин, 2016, с. 324
5. Акатов и др., 2021, с. 24
6. Ескин, 2016, с. 323
7. Группа ученых из МГУ проводит орнитологические исследования в Кавказском заповеднике  (урыҫ). Русское географическое общество (11 июнь 2021). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
8. В вольерный комплекс Кавказского заповедника в Гузерипле привезли первого зубра  (урыҫ). ТАСС (21 февраль 2022). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
9. Кавказский Заповедник – на канале «Заповедная Россия»  (урыҫ). “Наука и жизнь” (20 июль 2020). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
10. Лебедев, А. Сергей Шевелев: развитие горнолыжных курортов не уменьшит Кавказский заповедник  (урыҫ). ТАСС (24 август 2016). Дата обращения: 12 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
11. В Кавказском заповеднике растёт популяция зубров  (урыҫ). Русское географическое общество (12 август 2020). Дата обращения: 17 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
12. Сайт Кавказского государственного природного биосферного заповедника, раздел «пропуск»  (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 март 2015. Архивировано из оригинала 16 апрель 2015 года.
13. Острая, Е. «Бесценная коллекция бабочек рассыпалась в пыль, а он шел за телегой и плакал»  (урыҫ). “Комсомольская правда” Кубань (19 май 2021). Дата обращения: 28 ноябрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
14. www.dp.ru «Заповеднику присвоили имя»  (урыҫ) (недоступная ссылка — история). Сочи. Деловой Петербург ISSN 1606-1829 (Online) (21 ғинуар 2008). Дата обращения: 21 ғинуар 2008. Архивировано 27 июнь 2013 года.
15. Всё началось с царской охоты: Кавказскому заповеднику исполнилось 96 лет  (урыҫ). Русское географическое общество (12 май 2020). Дата обращения: 28 ноябрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.
16. Акатов и др., 2021, с. 29
17. Туова, Можайская, 2015
18. У туров больше самцов, у серн выше рождаемость  (урыҫ). Русское географическое общество (25 июль 2022). Дата обращения: 19 декабрь 2022. Архивировано 22 декабрь 2022 года.

Әҙәбиәт

• (2007) «История и биология кавказского бурого медведя на Северном Кавказе». Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 4: Естественно-математические и технические науки (4): 114—121.

• (2006) «История зубра на Северном Кавказе». Вестник Адыгейского государственного университета (1): 251—254.

• (2013) «Выставка «Династия Романовых и Зоологический музей императорской академии наук»». Историко-биологические исследования 5: 120—132.

• Зубр в Кавказском заповеднике. — Качество, 2016. — P. 152. — ISBN 978-5-9703-0526-3.
• Кубанская охота Его Императорского Высочества Великого Князя Сергея Михайловича в 1894 году. — 1895.
• (2013) «К истории энтомологии на Кубани (XIX–ХХ века)». Труды Русского энтомологического общества 84(1): 6—10.

• (2021) «Кавказский биосферный заповедник: 40 лет в программе МАБ ЮНЕСКО. История, итоги и перспективы». Вопросы географии (152): 307—332.

• (2021) «Экологический мониторинг в Кавказском заповеднике: направления и основные результаты». Труды Мордовского государственного природного заповедника им. П. Г. Смидовича (28): 24—39.

• (2018) «Кавказский заповедник: состояние и современные проблемы развития». Аграрное и земельное право 10: 132—136. ISSN 1815-1329.

• (2017) «Изменение свойств почв тисосамшитовой рощи в связи с гибелью самшита в Кавказском заповеднике». Современные научные исследования: исторический опыт и инновации: 104—110.

• (2012) «Высота местности как фактор структуры лесной растительности в Кавказском биосферном заповеднике». Географические исследования Краснодарского края: 47—55.

• (2004) «К вопросу об изучении тиса ягодного в Кавказском заповеднике». Бюллетень Самарская лука 15: 223—225. ISSN 0135-5457.

• (2018) «Мониторинг возобновления самшита колхидского Buxus Colchica и тиса ягодного Taxus Baccata в условиях эпифитотии самшитников Кавказского заповедника». Сборник статей V Всероссийской научно-практической конференции “Устойчивое развитие особо охраняемых природных территорий” 5: 291—295.

• (2015) «Современные проблемы Кавказского государственного природного биосферного заповедника им. Х. Г. Шапошникова». Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 4: Естественно-математические и технические науки (54): 112—118.

• (2018) «Всемирное природное наследие “Западный Кавказ”: история и предпосылки оптимизации». Вестник Академии наук Чеченской республики: 68—74. ISSN 2070-2348.

• (2018) «Новые виды в орнитофауне Кавказского заповедника». Русский орнитологический журнал 22: 138—145. ISSN 1026-5627.

• Кузнецов И. Н. Христофор Георгиевич Шапошников (1872 - 1938) (рус.) // Экстремальные состояние Льва Альтшулера / под ред. Б. Л. Альтшулера, В. Е. Фортова. — М.: Физматлит, 2011. — С. 545—547. — ISBN 978-5-9221-1304-5.
• Дудова К. В., Джатдоева Т. М., Дудов С. В., Ахметжанова А. А., Текеев Д. К., Онипченко В. Г. Конкуретная стратегия растений субальпийского высокотравья северо-западного Кавказа // Вестник Московского университета. Серия 16. Биология. — 2019. — № 3.
• (2013) «Современная система особо охраняемых природных территорий Западного Кавказа и их проблемы». Бюллетень Николаевского Ботанического сада 108: 8—20. ISSN 0513-1634.

• (2013) «Физико-географическая характеристика горных территорий Северного Кавказа» (Северо-Осетинский государственный университет имени К.Л. Хетагурова): 27—106.

Һылтанмалар

• Официальный сайт Кавказского государственного природного биосферного заповедника
• Кавказский заповедник — Россия, Russia
• Вольерный комплекс Кавказского государственного природного биосферного заповедника на Красной Поляне