Железноводск

Железноводск —Рәсәй Федерацияһы Ставрополь крайы буйһондороуындағы ҡала (1917 йылдан). Федераль әһәмиәткә эйә ҡала-курорт. Железноводск ҡала-курорт ҡала округының административ үҙәге.

Ҡала
Железноводск
Флаг Герб[d]
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Ставропольский край
Городской округ	город-курорт Железноводск
Координаталар	44°08′00″ с. ш. 43°02′00″ в. д.HGЯO
Глава города	Евгений Иванович Моисеев[1]
Нигеҙләнгән	1810 год
Ҡала с	[[1917 года]]
Майҙаны	93,13[2] км²
Бейеклеге	599 м
Халҡы	↗24 950[3] кеше (2015)
Тығыҙлығы	267,91 кеше/км²
Агломерация	Кавказско-Минераловодская
Этнохороним	железноводчáнин, железноводчáнка, железноводчáне
Сәғәт бүлкәте	UTC+4
Телефон коды	+7 87932
Почта индексы	357400
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	-
Код ОКАТО	07 412
Код ОКТМО	07 712 000 001
Рәсми сайт	adm-zheleznovodsk.ru
День города	третья суббота сентября
Железноводск

Кавказ Минераль Һыуҙары экология-курорт төбәге составына инә.

Тарихы

Железноводск тарихы XIX быуаттан башлана. Билдәле немец сығышлы урыҫ табибы, йәмәғәтсе һәм гуманист Ф. П. Гааз ҡабарҙы кенәзе Измаил-Бей Атажуков ярҙамы менән 1810 йылда Тимер тауы (рус. Железная гора) итәгендә 2 минераль һыу сығанағы таба. Был көн Железноводск курортының тыуған көнө тип һанала. 2 йылдан инде ябай көнкүреш шарттары ла булмауына ҡарамаҫтан, тау битләүенә ауырыуҙар ағыла башлай. Хатта 1820 йылда ла, генерал Раевский ғаиләһе менән бергә А. С. Пушкин килеп киткән саҡта, бында ҡыуыштар һәм сатырҙар ғына тора, ә һыу инеү өсөн ситән менән кәртәләнгән соҡорға төшөргә тура килә.

Железноводск тирәһе. Ф. Дюбуа де Монпере һүрәте, 1832—1833 йылдар

Бер нисә йылдан һуң генерал А. П. Ермолов башланғысы буйынса яңы курортты төҙөкләндереү менән шөғөлләнәсәк төҙөлөш комиссияһы ойошторола. Железноводскиҙа тәүге һыу ҡойоноу урындары барлыҡҡа килә, сығанаҡтар араһында юлдар Курорт паркы аллеяларына әйләнә.

1840-сы йылдарҙа хәрби министр ҡушыуы буйынса Кисловодск слободаһынан 40 «отставкалағы түбәнге чин ҡатламы ғаиләләләре Һыуға килеүселәрҙе һаҡлау һәм уларға торор урын биреү маҡсатында» шунда күсерелә. Күскенселәр һуңынан казак хәрби станицаһына нигеҙ һала, Кавказ һуғышынан һуң Железноводск биҫтәһе булып китә.

1856 йылда Кавминводыны тәбиғи һынаусы һәм журналист Ф. А. Баталин тикшереп, тасуирлап яҙып сыға. Железноводскиҙа ул 25 минераль һыу сығанағы, шул иҫәптән һуңынан үҙенең исеме биреләсәк сығанаҡты тапҡан һәм һүрәтләгән.

1880-се йылдарҙа курортта дауаланырға килеүселәр өсөн 20-нән ашыу йорт тәҡдим ителә.

Быуаттар сигендә Железноводскиға тиклем тимер юл полотноһы һуҙылған, урамдарҙа электр лампалары ҡабынған, улар өсөн энергияны Рәсәйҙә беренсе «Белый Уголь» гидроэлектростанцияһы биргән. Паркта бер нисә заманса матур бина — Островский ванналары, Бохара әмире һарайы (архитектор В. Н. Семёнов), тимер юл вокзалы барлыҡҡа килә. Дауалауҙың яңы ысулдары индерелә.

XX быуат

XХ быуат башында Железноводск планы. Г. Г. Москвичтың «Иллюстрированный практический путеводитель по Кавказу» белешмәһенән

XX быуат Железноводскиҙа иркен һәм уңайлы ҡунаҡханалар төҙөлә башлай. Уларҙың иң ҙурына 1902 йылдың майында 1-се һәм 2-се сығанаҡтар эргәһендә нигеҙ һалына. Бер йылдан ул 120 кешене ҡабул итә ала инде. Тағы ла арзанлы өс йәйге ҡунаҡхана төҙөгәндәр. Дауаланырға килгәндәрҙе яйлы торлаҡ менән тәьмин итеүгә икенсе аҙым — дачалар, йорттар төҙөү була. 1902 йылда Тимер тауының көнбайыш битләүендә биналар төҙөлә башлай.

Артабан һалынған һыу үткәргес, канализация, электр һәм телефон селтәре Железноводскиға Европа курорттары рәүеше алырға ярҙам итә.

Быуат башында быраулау станоктарын ҡулланыу һөҙөмтәһендә курорттың гидроминераль базаһы ла һиҙелерлек байый. Доктор В. В. Владимирский Тимер тауының төньяҡ битләүендә яңы сығанаҡ таба. Тау инженеры Н. Н. Славяновтың хеҙмәте менән бер нисә минераль һыу сығанағы йыһазландырыла, ә ул быраулаған 16-сы скважина ҡеүәтле һыу ағымын бирә һәм тиҙ арала «Славяновская» тигән исем ала.

1911 йылда бында балалар өсөн беренсе «Тау һауаһы» шифаханаһы асылған, унда ул ваҡыттағы бөтә фән ҡағиҙәләре буйынса физик дауалау алымдары институты йыһазландырылған.

Беренсе бөтә донъя һуғышы ҡайһы бер дачаларҙа госпиталдәр асыу ихтыяжы тыуҙыра. Граждандар һуғышы йылдарында улар яраланған балаларҙы ғына түгел, аҙ тәьмин ителгән ғаиләләрҙән балаларҙы дауалау өсөн дә файҙаланыла.

Железноводск 1917 йылда ҡала статусы ала.

1921 йылда беренсе шифаханалар асыла башлай. 1925 йылда инде улар — бишәү, 1927-тә ун өс була.

1934 йылда курорт ял итеүселәрҙе йыл әйләнәһенә ҡабул итеүгә күсә.

Бөйөк Ватан һуғышының тәүге аҙналарында өс мең кешелек 7 эвакогоспиталь ойошторола. Бер йыл эсендә улар 30 мең яраланған һалдат һәм офицерҙы аяҡҡа баҫтыра.

1942 йылдың 9 авгусында ингән немецтар ҡалаға ҙур зыян килтерә, курорт эшмәкәрлеген тулыһынса туҡтата. Биш айҙа тиҫтәләрсә кеше атыла. Курорт хужалығы ныҡ зыян күрә — медицина ҡорамалдары юҡ ителә, күп шифаханалар дошман сигенгәндәге янғында ныҡ зыян күрә йә шартлатыла.

1943 йылдың 11 ғинуарында Железноводск немец-фашист илбаҫарҙарынан азат ителә^[4].

1950 йылдарҙа Железноводск күренешен үҙгәртә башлай. Көнсығыш сигендә торлаҡ төҙөү йылдам алып барыла, яңы мәктәп сафҡа инә. Үҙәк майҙанға һәм ҡайһы бер урамдарға асфальт һалына.

1964 йылдың 5 июнендә РСФСР Министрҙар Советы Пятигорскиҙа, Кисловодскиҙа, Железноводскиҙа, Ессентукиҙа, Минераль Һыуҙарҙа һәм уға яҡын урынлашҡан Ставрополь крайының тораҡ пункттарында граждандарҙы пропискаға индереүҙе сикләү тураһында ҡарар сығара^[5].

Артабанғы ун йыллыҡтар Железноводск курортының һәм ҡала инфраструктураһының әүҙем үҫешеүе осорҙары була. Железноводск ҡаҙанған уңыштар СССР ВДНХ-һында күрһәтелә.

1975 йылда ял итеүселәрҙең һаны 100 мең кешенән уҙып китә.

XXI быуат

2002 йылдың 24 майында Железноводск ҡала Советы ҡарары менән ҡала-курорт гербы раҫлана (проект авторы А. Плужник^[6])^[7].

2010 йылдың 29 ноябрендәге Железноводск ҡала думаһы ҡарары менән тағы ла бер рәсми символ — гимн булдырыла (В. Сидоренко һүҙ., Н. Попов музыкаһы)^[8].

2020 йылда ҡалала «Аҡыллы ҡала» системаһы әүҙем индерелә, шул иҫәптән ул үҙ эсенә видеокүҙәтеү системаһын да ала. Коронавирус инфекцияһы таралыу осоронда кеше битлек кейәме-юҡмы икәнен билдәләп булған яңы программа блогы өҫтәлә^[9]

Физик-географик тасуирлама

Географияһы

Ҡала Ставрополь ҡалҡыулығының көньяҡ өлөшөндә, Оло Кавказ тауҙары алдында, Тимер тауының көньяҡ-көнбайыш һәм өлөшләтә көнсығыш битләүҙәрендә, Джеймук һәм Кучук йылғалары үҙәнендә, Бештау тимер юл станцияһынан 6 саҡрым алыҫлыҡта, Пятигорскиҙан — 12 саҡрым, Ставрополдән 191 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән 470—650 бейеклектә, 93 квадрат километр майҙан биләй.

Железноводск — Кавказ Минераль Һыуҙарында иң йылдам үҫешкән курорт. 2003 йылда уға бәлкәй ҡалалар араһында «Рәсәйҙең иң яҡшы ҡалаһы» исеме бирелә.

Климаты

Бында тау-урман климаты, урта Альп климатынан оҡшаш. Һауа кислород һәм урман фитонцидтары менән байытылған. Ҡояшлы көндәр күп, ҡыш һалҡын түгел.

Железноводск Кавказ Минераль Һыуҙарының иң таҙа ҡалаһы булып иҫәпләнә. Бында һауа, һыу һәм тупраҡ бик таҙа.

Халҡы

Железноводск. Ҡала паркы һәм Тимер тауы күренеше

Халыҡ иҫәбе
1897[10]	1926[10]	1931[11]	1939[10]	1959[12]	1970[13]	1979[14]
300	↗22 000	↘2591	↗7400	↗11 927	↗18 795	↗23 537
1989[15]	1992[10]	1996[10]	1998[10]	2000[10]	2001[10]	2002[16]
↗28 460	↗29 400	↗29 900	↗30 300	→30 300	↘30 100	↘25 135
2003[10]	2005[10]	2006[10]	2007[10]	2008[10]	2009[17]	2010[18]
↘25 100	↘24 700	↘24 400	↘24 100	↘23 800	↘23 763	↗24 433
2011[19]	2012[20]	2013[21]	2014[22]	2015[3]
↗24 438	↘24 361	↗24 466	↘24 438	↗24 950

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡарата ҡала халыҡ иҫәбе буйынса Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһынан 577-се урында булған

Гендер составы

2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса ҡалала 10 843 ир-ат (44,38 %) һәм 590 13 (55,62 %) ҡатын-ҡыҙ йәшәгән^[23].

Милли составы

2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре буйынса ҡалала йәшәгән халыҡтың милләттәре (1%-тан кәм булғандар «Башҡалар» төшөрмәһендә)^[23]:

Милләте	Һаны	Проценттан
Рус	417 21	87,66
Әрмәндәр	Биш йөҙҙән туҡһан	2,44
Украиндар	Бер йөҙ ҡырҡ	1,40
Гректар	Һигеҙ йөҙ туҡһан	1,22
Башҡа[24]	1782	7,29
Йәмғеһе	24 433	100,00

Дауалау базаһы

Тамбукан күле

Уникаль дауалау факторҙары, тәбиғи урман паркының тыныс матурлығы, ғәҙәттән тыш саф һауа курортты айырыуса баһалы итә. Железноводскиҙа аш һеңдереү, бөйөр, бәүел юлдары (туберкулез булмаған) ауырыуҙарын, матдәләр алмашыныу сирҙәрен дауалайҙар.

Хәҙер Железноводскиҙа йылына 80 меңдән ашыу кеше ҡабул иткән 20-нән ашыу заманса шифахана эшләй.

1866 йылдан дауалау өсөн Тамбукан һәм Лысогорск күлдәренең сульфидлы шифалы ләме файҙаланыла. Ләмдә тимер, йод, цинк, баҡыр, көмөш бар.

Минераль һыу сығанаҡтары

Минераль һыу сығанаҡтары — шифахананың төп дауалау ысулы. Улар 20-нән ашыу. Һыу эсеү өсөн генә түгел, ванна, ингаляциялар һәм башҡа һыу процедуралары өсөн дә файҙалана. Башлыса сығанаҡтар углекислота миҡдары һәм температураһы менән генә айырыла. Был айырмалыҡтар эсәр һыу менән дауалау тәғәйенләгәндә мөһим роль уйнай.

Юғары температура кальцийлы һыуҙарға хас түгел; Железноводск — ҡағиҙәнән тайпыла. Ул Рәсәйҙә һәм Европала юғары температуралы кальцийлы һыу булған берҙән-бер урын^[25].

Әлеге ваҡытта эсәр һыу менән дауалау дүрт бювет: Лермонтов, Славяновский, Көнбайыш һәм Смирновский бюветтары менән тәьмин ителә. Көн һайын улар 7:00 — 9:00, 11:30 — 14:30 һәм 16:30-ҙан 19:00 сәғәткә тиклем эшләй.

Славяновский сығанағы

Славяновский сығанағының һыу температураһы 55°-ҡа етә. Был курортта иң ҡайнар сығанаҡтарҙың береһе.

Әлеге ваҡытта һыу ике скважинанан килә: № 116, № 69.

Һыуҙың химик составы

Бештауҙан курорт күренеше

Анион г/л	Катион г/л
Сульфаттар: 0,891 Хлор: 0,320 Гидрокарбонаты: 0,370	Кальций: 0,280 Магний: 0,240 Натрий + Калий: 0,762 Тимер: 0,005

• Дөйөм минераллашыу — 3,647 г/л.
• PH: 6,5

Г. Курлов формулаһы буйынса :

${\displaystyle M_{\mathrm {3{,}5} }\;{\frac {\mathrm {HCO_{3}} \ 46\ \mathrm {SO_{4}} \ 34\ Cl\ 20}{Na\ 59\ Ca\ 31\ Mg\ 10}}}$CO<sub id="mwAY0">Ике</sub> — 0,7

pH = 7

Fe — 0,0037

I — 0,0009

Br — 0,0007

HBO_Ике — 0,0065

Смирнов сығанағы

1866 йылда рәйесе Рус бальнеологик йәмғиәте рәйесе доктор Смирнов А. С. тапҡан.

Һыу сығанағы температураһы 38°. Ашҡаҙан-эсәк, бауырҙың хроник ауырыуҙары, үт ҡыуығы һәм үт юлдары ауырыуҙары, бәүел юлдары ауырыуҙары, подагра, оксалатурия, фосфатурия һ.б. ауырыуҙарҙы дауалауҙа файҙаланыла. Ашағанда эсәр һыу сифатында ла файҙаланырға мөмкин.

${\displaystyle M_{\mathrm {3,0} }{\frac {\mathrm {HCO_{3}} \ 48\ \mathrm {SO_{4}} \ 35\ \mathrm {Cl} \ 17}{Na\ 59\ Ca\ 32\ Mg\ 9}}}$pH = 6,5

CO₂ — 0,9

Fe — 0,0036

HBO₂ — 0,0052

Смирнов сығанағы янындағы фонтан

Лермонтов сығанағы

Лермонтов сығанағы бюветы

Атама шағир Лермонтов Михаил Юрьевичтың 150 йәше айҡанлы бирелгән. 1975 йылдан бында № 69 сығанаҡтан һыу бирелә.

Башҡа сығанаҡтар

Мария сығанағы бюветы

• Незлобинский сығанағы (№ 8, 1970 йылдарҙа ябылған)
• Мариинский сығанағы (№ 18, 2005 йылдағы реконструкциянан һуң асылмаған)
• Нелюбинский сығанағы (эҫе һәм һыуыҡ) —
• Завадовский сығанағы
• Кегамовский сығанағы (хәҙер ташландыҡ хәлдә).

Владимирский сығанағы бюветы

• Владимирский сығанағы
• Барятинский сығанағы (икенсе исеме Гааз сығанағы)
• 54 -се сығанаҡ 1952 йылдан алып 1977 йылға тиклем эшләй.
• 69-сы скважина
• 70-се скважина
• Көнбайыш бюветы
• 56-сынан 62 -сегә тиклемге скважиналар

Мәҙәни мираҫ объекттары

Бохара Әмире Һарайы

• 
  Железноводск Панорама. Һулдан уңға: Развалка, Тимер, Баллы тауҙары
• 
  Железноводск курорты өлөшө. Баллы тауҙан күренеш
• 
  Көнбайыш микрорайон. Баллы тауҙан күренеш
• 
  Декоратив күл. Развалка һәм Тимер тауҙары күренеше
• 
  Железноводск. Декоратив күл. Тимер тауынан күренеш
• 
  Дауалау паркындағы баҫҡыстар һәм Тимер тауы
• 
  Бештау һәм дауалау паркы
• 
  Пушкин галереяһы
• 
  Каскад баҫҡыстары
• 
  Парк. Йондоҙнамә скульптураһы
• 
  Бөркөт — Кавминводы символы
• 
  54-се сығана(хәҙер эшләмәй)
• 
  «Кристалл» кинотеатры
• 
  Мәңгелек ут. Һуғыш йылдарында һәләк булғандарға арналған мемориал
• 
  Развалка тауы. Селитралы ҡаянан күренеш

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Минеральные воды Железноводска