Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы

Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы (әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы) — Әзербайжан ССР-ы составындағы автономиялы республика. 1924 йылдың 9 февралендә ойошторола.

СССР почта маркаһы. Нахичеван АССР-ының 50 йыллығы айҡанлы сығарылған.

Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы
рус. Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика әзерб. Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы
Байраҡ	Герб
Нигеҙләү датаһы	16 март 1921
Рәсми атамаһы	Нахичева́нская Автоно́мная Сове́тская Социалисти́ческая Респу́блика һәм Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы
Ҡыҫҡаса атамаһы	Naxçıvan MSSR һәм Нахичеванская АССР
Рәсми тел	Әзербайжан теле һәм урыҫ теле
Донъя ҡитғаһы	Азия
Дәүләт	СССР  Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы  Әзербайжан
Административ үҙәк	Нахчиван
Административ-территориаль берәмек	Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы һәм Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы[d]
Хәҙерге административ берәмек сиктәрендә урынлашҡан	Нахичеван Автономиялы Республикаһы
Халыҡ һаны	293 875 кеше (1989)
Валюта	Совет һумы[d]
Алдағы	Нахичеванский автономный край[d]
Алмаштырылған	Нахичеван Автономиялы Республикаһы
Алыштырған	Әзербайжан Демократик Республикаһы[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	17 ноябрь 1990
Майҙан	5500 км²
Рәсми дине	атеизм

1920 йылда төбәктә Ҡыҙыл Армия частары тора. Ошо йылдың 28 июлендә Нахичеван Совет Социалистик Республикаһы ойошторола. 1923 йылдың 27февралендә ул Нахичеван автономиялы крайы итеп үҙгәртелә һәм шул уҡ йылдың 16 июнендә ул Әзербайжан ССР-ы составына индерелә. 1924 йылдың 9 февралендә Нахичеван автономиялы крайы Нахичеван Автономиялы Социалистик Совет Республикаһы итеп үҙгәртелә^[1].

1936 йылдың 5 декабрендә, СССР-ҙың яңы Конституцияһына ярашлы, республика исеме «Нахичеван Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы» тип үҙгәртелә. 1990 йылдың 17 ноябренән — яңы Нахичеван Автономиялы Республикаһы атамаһы менән Әзербайжан Республикаһы составына инә^[2][3].

Нахичеван АССР-ының 1937 йылда ғәмәлгә индерелгән флагы. Унда әзербайжан һәм әрмән телдәрендә «Нахичеван АССР-ы» тип яҙылған.

Кавказ тауҙарының көньяҡ-көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Майҙаны — 5,5 мең км² (Әзербайжан ССР-ы территорияһының 6,4 проценты). Халҡы — 2015 йылдың ғинуарына 439 800 кеше ^[4], ә 2009 йылғы иҫәп алыу буйынса 398 323 кеше, уларҙың 99,6 процентын әзербайжандар, 0,3 процентын — курдтар тәшкил итә. 1973 йылдың 1 ғинуарына республикала 215 мең кеше йәшәгән (Әзербайжан ССР-ындағы халыҡтың 4 проценты). Биш административ районға бүленгән, өс ҡала һәм ҡала тибындағы өс ҡасаба була. Әзербайжан телендә «Шарг гапысы» республика һәм рус телендә «Советская Нахичевань» гәзиттәре сыға.

Республиканың баш ҡалаһы — Нахчиван.

Дәүләт төҙөлөшө

Нахичеван АССР-ы — эшсе һәм крәҫтиәндәрҙең социалистик дәүләте, Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы. Нахичеван АССР-ы Конституцияһы Советтарҙың сираттан тыш 10-сы Бөтә Нахичеван съезы тарафынан 1937 йылдың 18 сентябрендә ҡабул ителә^[1].

Дәүләт власының юғары органдары — Нахичеван АССР-ының 2 мең кешенән 1 депутат нормаһы менән дүрт йылға һайланған бер палаталы Юғары Советы һәм уның Президиумы. Юғары Совет республика хөкүмәтен — Министрҙар Советын төҙөй^[1].

СССР Юғары Советының Милләттәр Советында Нахичеван АССР-ынан 11 депутат вәкил була. Дәүләт власының урындағы органдары — хеҙмәтсәндәр депутаттарының район, ҡала, ҡасаба һәм ауыл Советтары халыҡ тарафынан ике йылға һайлана^[1].

Нахичеван АССР-ының Юғары Советы 5 йыллыҡ срокка республиканың Юғары судын һайлай, ул 2 суд коллегияһынан (енәйәт эштәре һәм граждан эштәре буйынса) һәм Юғары суд Президиумынан тора. Нахичеван АССР-ы СССР-ҙың Генераль прокуроры тарафынан 5 йыллыҡ срокка тәғәйенләнә^[1].

Республикалағы партия власты

КПСС-тың Нахичеван өлкә комитеты — 1920—1991 йылдарҙа республикала партияның юғары органы һанала, ә өлкә комиттеттың беренсе секретары республикала иң юғары вазифа биләүсе кеше була. Был вазифа 1920 йылда булдырыла һәм 1991 йылда бөтөрөлә. Беренсе секретарҙы КПСС Үҙәк Комитеты Политбюроһы йә КПСС Үҙәк Комитетының Генераль секретары тәғәйенләй.

КПСС-тың Нахичеван өлкә комитетының беренсе секретарҙары

ФИО	вазифалағы ваҡыты		йәшәү йылдары
	Башы	Аҙағы
Беренсе секретарь
?	1920	1921
Велибеков Багатур Касум оглы	1921	1921	1894-1938
Таиров Юсиф Паша оглы	1921	1925
Шахбазов Алескер Аббас оглы	1925	?	1888-1973
Джаров Али	?	?
Волков Василий Алексеевич	1929	1929	1889-1939
Тагиев Ибрагим Таги оглы
Рагимов Ага Верди Хаджи Ярали оглы	1929
Велибеков Багатур Касум оглы	?	1933	1894-1938
Мамедов Али Кара Яхья оглы	1933	1933
Мехтиев Мехти Адигёзал оглы	1935?	Декабрь 1936	?-1937
Рахманов Гасан Али Паша оглы	?	1937
Султанов Султан Теймур оглы	1937
Назаров Ибрагим Алиевич	1938
Исмаилов Кязим Гейдар оглы	1938?	1940
Наджафов Гусейн Гумбат оглы	1940	1949
Юсифов Юсиф Бахлул оглы	1949	1952?
Алиев Паша	1952	1952
Аскеров Исмаил Насрулла оглы	1952	1956	1914-
Мамедов Хуршуд Байрам Кули оглы	1956	1961	1906-?
Ибрагимов Гаджи Ага Халил оглы	Октябрь 1961	Апрель 1970	1923-
Гусейнов Аслан Ага Гусейн оглы	Апрель 1970	Декабрь 1975	1916-
Рагимов Камран Наби оглы	Декабрь 1975	Декабрь 1983	1928-
Мустафаев Нурадин Элязович	Декабрь 1983	Ноябрь 1988	1942-
Исаев Гейдар Иса оглы	Ноябрь 1988	Ғинуар 1990	1936-
Джалилов Афетдин Джалил оглы	Ғинуар 1990	Апрель 1991	1946-1994
Алиев Акпер Фаттах оглы	Апрель 1989	Август 1991	1950-

Халҡы

1926—1989 йылдарҙағы Бөтә Союз халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Нахичеван АССР-ы халҡының һаны һәм этник составы

Милләттәр	1926[5] чел.	%	1939[6] чел.	%	1959[7] чел.	%	1970[8] чел.	%	1979[9] чел.	%	1989[10] чел.	%
Бөтәһе	104656	100,00 %	126696	100,00 %	141361	100,00 %	202187	100,00 %	240459	100,00 %	293875	100,00 %
әзербайжандар[11]	88433	84,50 %	108529	85,66 %	127508	90,20 %	189679	93,81 %	229968	95,64 %	281807	95,89 %
урыҫтар	1837	1,76 %	2549	2,01 %	3161	2,24 %	3919	1,94 %	3807	1,58 %	3782	1,29 %
курдтар	2649	2,53 %	1509	1,19 %	303	0,21 %	1087	0,54 %	1696	0,71 %	3127	1,06 %
әрмәндәр	11276	10,77 %	13350	10,54 %	9519	6,73 %	5828	2,88 %	3406	1,42 %	1906	0,65 %
украиндар	92	0,09 %	360	0,28 %	438	0,31 %	997	0,49 %	942	0,39 %	1858	0,63 %
белорустар	7	0,01 %	33	0,03 %	63	0,04 %	108	0,05 %	94	0,04 %	450	0,15 %
татарҙар	17	0,02 %	52	0,04 %	88	0,06 %	102	0,05 %	90	0,04 %	104	0,04 %
башҡалар	345	0,33 %	314	0,25 %	281	0,20 %	467	0,23 %	456	0,19 %	841	0,29 %