Пловдив
Болгариялағы ҡала From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Пловдив (болг. Пловдив), элек Филиппополь (юнан. Φιλιππούπολη) йәки Филибе (төр. Filibe) — ҙурлығы буйынса Болгарияла икенсе ҡала, Пловдив өлкәһенең административ үҙәге. Илдең көньяҡ өлөшөндә урынлашҡан. Тимер юлдар, шоссе юлдары үҙәге.
.jpg)
Remove ads
Географияһы
Пловдив уңдырышлы Үрге Фракия уйһыулығының үҙәк өлөшөндә, Болгарияның баш ҡалаһы Софиянан көньяҡ-көнсығышҡа табан яҡынса 150 км алыҫлыҡта, ҡаланы ике өлөшкә бүлгән Марица йылғаһы буйында (Гебр антиклығында) урынлышҡан. Төньяҡ өлөшө төньяҡ ҡала йәки Киршияка булараҡ билдәле.
Боронғо грек яҙыусыһы Лукиан Родопа тауҙары итәгендәге өс ҡалҡыулыҡта урынлашҡан (Тримонциум) Пловдивтың тәбиғәт матурлығын данлаған. Ысынында иһә ҡала ете ҡалҡыулыҡта урынлашҡан, уларҙың береһе Марково-Тепе (Марков убаһы) ҡала үҫә башлағанда, йөҙ йыл элек емерелгән (ҡала төҙөлөшө өсөн был ҡалҡыулыҡтан таш сығаралар).
Бөгөн өс ҡалҡыулыҡ асыҡ күренә: Бунарджик («сығанаҡ менән ҡалҡыулыҡ», түбәһенә «Алёша» исеме аҫтында билдәле совет һалдатының һыны ҡуйылыуы буйынса бөгөн рәсми рәүештә «азат итеүсе убаһы» тип аталған), Джендем-Тепе (тамуҡ убаһы) һәм Сахат-Тепе. Сахат-Тепе исеме менән унда сәғәт башняһы торғанға аталған. Пловдив башҡа тағы өс убаны үҙ эсенә ала: Джамб-Тепе («канатта йөрөүселәр убаһы»), Тиксим-Тепе (һыу айырғыс уба) һәм Небет-Тепе («уба-һаҡсы»).
Remove ads
Климаты
Remove ads
Тарихы
Хәҙерге Пловдив сиктәрендә беренсе ултыраҡтар неолит дәүеренә ҡарай һәм б.э. тиклем яҡынса 6 мең йыл менән даталана[16]
Антик дәүер
Денис Родуэлл раҫлауҙары буйынса Пловдив Европаның иң боронғо ҡалаларының береһе[17]. Б.э. тиклем яҡынса 1200 йылдарҙа бында фракия ултыраҡтары булған (рим тарихсыһы Аммиан Марцеллингҡа ярашлы Эвмолпий йәки Эвмолпиада[17] тип аталған).
Б.э. тиклем 342 йылда ҡаланы Филипп II Македонский яулап ала, үҙенең хөрмәтенә ҡаланы Филиппополь тип атай (юнан. Φιλιππόπολις)[18], фракия әйтелешендә Пулпудева[19]. Был осорҙа ҡала тағы бер исемде йөрөткән — Одрис (был исемде боронғо бронза тәңкәләрҙы осратырға мөмкин)[20].
Б.э. тиклем 72 йылда Пловдивты рим полководецы Марк Теренций Варрон Лукулл легиондары баҫып ала.
Б.э. тиклем 45 йылда ҡала Рим империяһы составына инә (Фракия провинцияһының үҙәге була) һәм Тримонтий исемен ала («өс ҡалҡыулыҡтағы ҡала»). Был ваҡытта ҡала римляндарҙың мөһим терәк пункты булып ҡала (уның аша мөһим стратегик Via Militaris юлы үтә, ул Балҡандарҙы тышҡы донъя менән бәйләй) һәм үҫешә: был хаҡта беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған күп һанлы рим төҙөлөштәре емереклектәре: ипподром, һыу үткәргес, термалар (боронғо мунсалар) һәм амфитеатр раҫлай.
Яҡынса 250 йылдарҙа ҡала готтарҙың һөжүменән зыян күрә, 395 йылда Византия империяһы составына инә, ә 444—447 йылдарҙа һундар тарафынан бөлгөнлөккә төшөрөлә.
Урта быуаттар
Император Юстиниан I ваҡытында ҡала тергеҙелә һәм өҫтәмә рәүештә нығытыла. VIII быуаттан ҡала халҡы араһында павликиандар һаны арта һәм артабан ҡала богомиллек үҙәктәренең береһе булып ҡала.
812 йылдарҙа ҡаланы болгар ханы Крум ғәскәрҙәре баҫып ала, 836 йылда ҡала Беренсе Болгар батшалығы составына индерелә һәм Пылдин исеме бирелә. IX быуаттан ҡала Болғар епархияһының үҙәге була.
XI быуатта ҡала тәүге тапҡыр Пловдив исеме аҫтында телгә алына.
969 йыл аҙағында йәки 970 йыл башында ҡала киев кенәзе Святослав ғәскәрҙәре тарафынан баҫып алына һәм артабан Византия составына инә[16].
1090 йылдар тирәһендә ҡала бәшнәктәр һөжүменән зыян күрә.
Өсөнсө тәре походтары (1189 —1192) ваҡытында Пловдив емерелә, 1198 йылдарҙа тергеҙелә һәм 1204 йылда ҡабаттан тәре походында ҡатнашыусылар баҫып ала ( "Ducatum de Finepople" герцогствоһы үҙәге була).
1220 йылдар аҙағында Пловдив болғар батшалары Иван Асен II һәм хакимлығы аҫтында була, 1240 йылда - Никел империяһынан китә, әммә 1344 йылда йәнә Болгарияға ҡушыла.
1364 йылда ҡаланы ғосмандар баҫып ала һәм 1382 йылға тиклем Румелия вилайетының административ үҙәге булып ҡала. Был ваҡытта ҡала ҡәлғә булараҡ үҙенең әһәмиәтен юғалта, ә 1410 йылда ҡала нығытмалары һүтелә.
Яңы ваҡыт
Төрөктәрҙең хакимлығы аҫтында ҡала (Филиба исемен ала) сауҙа үҙәге булараҡ үҫә. 1818 йылда ҡала ер тетрәүҙән тулыһынса тиерлек емерелә, әммә һуңыраҡ төҙөкләндерелә, 1846 йылда ҙур янғындарҙан зыян күрә.
Яйлап Пловдив болғар яңырыу осороноң үҙәге була. 1851 йылдың 11 (23) майында Пловдивта тәүге тапҡыр Кирилл һәм Мефодий көнөн байрам итәләр, 1861 йылда ҡалала Болгарияның беренсе гимназияһы асыла. Пловдив болгар милли-азатлыҡ хәрәкәте үҙәге була, 1869 йылда Пловдив ҡалаһында Васил Левский тарафынан революцион комитет ойошторола. Ҡала халҡы 1876 йылдың апрель ихтилалында ҡатнаша, уны аҙаҡ төрөк властары баҫтыра.
1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы барышында 1878 йылдың 2-7 ғинуарында ҡала янында тамамланыусы һуғыштарҙың береһе була. Ҡала И.В. Гурко етәкселегендәге рус армияһының Көнбайыш отряды тарафынан азат ителә. Артабан, Берлин трактаты шарттарына ярашлы, 1878 йылда ҡала ярым бойондороҡһоҙ Көнсығыш Румелияның баш ҡалаһы була, ул 1885 йылдың сентябрендә Болгария кенәзлеге менән берләшә.
1882 йылда Пловдивта Болгарияның беренсе профессиональ театры асыла[21]. 1892 йылдың йәйендә бында беренсе Халыҡ-ара Пловдив йәрминкәһе үтә[22] (1933 йылдан йыл һайын була)[23][24]. XX быуат башынан Пловдивта аҙыҡ-түлек һәм текстиль сәнәғәте үҫешә. 1932 йылда аэродром асыла.
1928 йылдың 14 апрелендәге Пловдив ер тетрәүҙән етди зыян күрә, ҡаланы тергеҙеү бөтә донъя иҡтисади көрсөгө башланыу менән бәйле һуҙыла.
Икенсе донъя һуғышы башланғандан һуң Пловдив Болгария һәм СССР союзына ярҙам итеү хәрәкәте үҙәктәренең береһе булып тора, 1940 йылдың көҙөнән алып 1941 йылдың йәйенә тиклем ҡалала Соболев акцияһына ярҙам итеү буйынса саралар үткәрелә[25], СССР-ға ҡарата ихтирам артабанғы ваҡыттарҙа ла күренә (1941— 1944 йылдарҙа Пловдив хәрби-ялан суды "СССР файҙаһына пропаганда" тураһында 83 эш ҡарай)[26]. 1941 йылдың 1 мартында Болгария «Рим — Берлин — Токио» пактына ҡушыла һәм «күсәр» илдәр иҫәбенә инә. Артабан, Пловдивҡа немец ғәскәрҙәре килә, ҡала Болгарияла люфтваффеның төп базаһы булып ҡала. Аулау 1941 йылдың июль башында бөтә ил буйынса үткәрелә, һөҙөмтәлә коммунистик ойошмалар ҡыйратыла[27], әммә тулыһынса Ҡаршылыҡ хәрәкәте юҡҡа сыҡмай, Пловдивта эш иткән Болгария Коммунистар партияһының хәрби төркөмө немецтарға эшләгән "Бычва" һәм "Картел" фабрикаларын яндыра (һөҙөмтәлә немецтар өсөн сығарылған продукцияның күп өлөшөнә зыян килә), немец армияһы өсөн кәрәк-яраҡтары менән күн складын яндыра, ҡорал келәтенә һәм немец пропаганда бюроһына һөжүм итә[28]. 1942 йылдың 22 майында Пловдивта совет разведка төркөмө эш башлай, уны болгар сәйәси эмигранттары Г. Стойнов һәм С. Анчева етәкләй. Төркөм немец радио эләктереү үҙәге аша асыҡлана һәм 1943 йылдың февраль аҙағында Варнала йәшерен ойошманың уңышһыҙлыҡтарынан һуң - немец махсус хеҙмәте һәм болгар полиция операциялары һөҙөмтәһендә тар-мар ителә[29].
1948—1949 йылдарҙа бында Халыҡ-ара йәрминкә архитектура ансамбле төҙөлә, 1949 йылда — Пловдив электр аппаратуралары заводы[30], 1950 йылда - "Коларов Васил" автомобиль заводы (1965 йыл - автотейәгес заводы) сафҡа индерелә. 1952 йылдың сентябрендә ГДР ярҙамы менән Пловдивта «Марица» туҡыу комбинаты төҙөлә башлай, ул 1954 йылдың ғинуарында сафҡа индерелә[31]. 1953 йылда ҡалала опера театры, 1954 йылда — театр һәм йәйге спорт стадионы асыла, 1954—1956 йылдарҙа троллейбус тармағы асыла.
1956 йылда ҡаланың тарихи өлөшө (Марица йылғаһының уң яҡ ярында) дәүләт архитектура- тарихи ҡурсаулығы статусын ала. XX быуаттың икенсе яртыһында ҡалала машиналар эшләү һәм химия сәнәғәте үҫешә башлай.
1961 йылда бында «Христо Ботев» стадионы , 1962 йылда — никах һарайы, 1967 йылда — «Марица» ҡунаҡханаһы , 1979 йылда «Фракия» торлаҡ комплекстары төҙөлә (архитекторҙары М. Сапунджиев)[32], 1982 йылда— «Локомотив» стадионы , 1985 йылда — «Евмолпия» сауҙа үҙәге төҙөлә[33].
Remove ads
Халҡы
Пловдив — даими халҡы һаны буйынса икенсе болгар ҡалаһы. Эш көнөндә 450 мең самаһы кеше була. Варна һәм София менән бергә өсөнсө эре ҡалалар иҫәбенә инә, реаль халыҡтың һаны 400 000 ашыу кеше тәшкил итә.
Сәйәси хәл
Пловдив общинаһының кметы (мэры) — Иван Тотев.
Иҡтисады
Пловдив — илдең Софиянан һуң икенсе сәнәғәт үҙәге. Үрге Фракия уйһыулығында ауыл хужалығының мөһим үҙәге. Аҙыҡ-түлек, еңел сәнәғәт (кизе-мамыҡ, ебәк һәм тегеү), машиналар эшләү, химия сәнәғәте, төҫлө металлургия, шулай уҡ папирос ҡағыҙҙары һәм сигарет фильтрҙары етештереү буйынса илдә берҙән-бер фабрика бар. 1990 йылдар башынан сәнәғәт предприятиеларының өлөшө сит ил хужаларының милеге булып тора.
Пловдивта урынлашҡан авиаремонт заводы илдең хәрби-сәнәғәт комплексының 11 стратегик предприятиелары исемлегенә инә[35].
Remove ads
Транспорты
Пловдив — Болгарияның мөһим транспорт үҙәктәренең береһе.
Бөгөн ҡаланан төньяҡҡа халыҡ-ара әһәмиәттәге автомобиль юлдары: А1 — «Тракия» автомагистрале үтә, ул европа Е80 шоссеһының өлөшө, паневропа транспорт коридоры 4 һәм паневропа транспорт коридоры 8 булып тора.
1874 йылдан Пловдив аша Хабибчево — Белово тимер юлы линияһы үтә (София һәм Истанбулға тиклем XX быуат башында киңәйтелә), Пловдив Көньяҡ Болгарияла тимер юл транспортының төп үҙәге булып тора (ҡалала Көньяҡ Болгарияның тимер юл идаралығы урынлашҡан). Ҡаланан Иҫке Загора һәм Бургасҡа, Карлово, Панагюриште, Пештер, Хисаря һәм Асеновградҡа тимер юл линиялары килә.
Пловдивта йәмәғәт транспорты үҫешкән. 29 автобус һәм 10 маршрут таксиҙары йүнәлеше эшләй. Ҡаланан 12 км көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай Пловдив аэропорты урынлашҡан.
Remove ads
Мәҙәниәте һәм иҫтәлекле урындары
200-ҙән ашыу биналар тарих ҡомартҡылары тип иғлан ителә һәм һаҡ аҫтына алына. Боронғо ваҡыттан алып Пловдивта ҡаланың форум, стадион, театр, базилик,термалар, йәмәғәт һәм торлаҡ биналарҙың ҡалдыҡтары һаҡланып ҡалған. Хәҙер 3000 урынлыҡ антик театр тергеҙелгән, унда төрлө фестивалдәр һәм тамашалар ойошторола.
Ҡаланың боронғо үҙәген таш фракия ҡәлғәһенең ҡалдыҡтары урата. Ҡәлғә диуарҙары сиктәрендә —XV—XIX быуаттарҙағы тар урамдар һәм ағаста семәрләнгән һәм декоратив биҙәктәр һалынған граждандар төҙөлөштәре иғтибарҙы йәлеп итә. Төп йәйәүлеләр урамы (кенәз Александр I) XIX быуат биналары менән төҙөлгән.
Төрөк хакимлығы ваҡытынан алып «Джума» (1425 й. тирәһе) һәм «Имарет» (1444—1447) мәсеттәре, Чифте-хамам (1460) һәм Орта-Мезар-хамам (1582) мунсалары, шулай уҡ Европала иң боронғо сәғәт башняһы һаҡланған. Болгарияның Яңырыу осорона Изге Неделя, Изге Димитр (икеһе лә 1831) Изге Марина (1853—54) сиркәүҙәре ҡарай.
Ҡаланың заманса ҡоролмалары араһынан Халыҡ-ара йәрминкәләр ансамблен айырып әйтергә мөмкин (1948—49). Бунарджик ҡалҡыулығында совет һалдатына «Алеша» исеме менән билдәле һәйкәл ҡуйылған(1955).
Пловдив — ҙур мәҙәни үҙәк, бында археологик музей (1882), тәбиғәт музейы (1951), тарихи музей (1951), болгар милли-азатлыҡ хәрәкәте музейы (1956), этнографик музей һәм бер нисә сәнғәт галереяһы эшләй. Бер нисә театр бар.
Пловдив — фәнни һәм уҡытыу үҙәге, бында Пловдив университеты, «Марица» йәшелсә культураларының ғилми-тикшеренеү институтында (1929), емешселектең ғилми-тикшеренеү институты (1950), ауыл хужалығы университеты (1945), медицина университеты (1945), аҙыҡ-түлек технологиялары университеты (1953) музыка, бейеү һәм нәфис сәнғәт академияһы, шулай уҡ Иван Вазов исемендәге милли китапхана (1879) эшләй.
Remove ads
Спорты
1949 йылдың Пловдивта бокс буйынса халыҡ-ара чемпионат үтә.
Ҡалала ипподром, өс стадион һәм 4 футбол клубы бар ( Ботев һәм "Локомотив" күп тапҡыр европа футбол турнирҙарында сығыш яһаны). Шулай уҡ халыҡ-ара кимәлдә ишеү базаһы - 2018 йылдың сентябрендә ишеү буйынса донъя чемпионаты уҙғарылды.
Туғандаш ҡалалар
Пловдив 22 ҡала менән туғандаш мөнәсәбәткә эйә[36][37][38]:
|
|
Remove ads
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
Һылтанмалар
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads