Саха Республикаһы

Саха́ Республикаһы, Яҡутстан (саха Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Сирэ) — Рәсәй Федерацияһы биләмәһендә булған дәүләт (республика), Рәсәй субъекты, Алыҫ Көнсығыш федераль округына инә.

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Саха Республикаһы Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Саха Республикаһы флагы Саха Республикаһы гербы
Башҡала	Яҡутск
Майҙаны	1-се урында
- Барлығы - һыу өҫтө %	3 083 523 км² 0,6
ТТП	28-се урында
- Барлығы (ағым. хаҡ.) - Йән башына	305,0 млрд. һум (2008) 320,8 мең һум
Бюджет килеме
- Барлығы - Дотациялар	76,7 млрд һум[1] (2010) 42,4 млрд һум
Федераль округ	Алыҫ Көнсығыш федераль округы
Иҡтисади район	Алыҫ Көнсығыш
Дәүләт теле	саха, урыҫ
Республика Башлығы (Ил Дархана)	Айсен Николаев
Хөкүмәт рәйесе	Галина Данчикова
Дәүләт йыйылышы рәйесе (Ил Тумэн)	Виталий Басыгысов
Гимн	Саха Республикаһының Дәүләт гимны
РФ субъекты коды	14
ISO 3166-2 коды	RU-SA
Сәғәт бүлкәте	YAKT[d], VLAT[d] һәм Магадан ваҡыты[d]

Тышҡы аудиофайлдар
	Саха Республикаһы гимны

Майҙаны буйынса Рәсәй Федерацияһының иң ҙур регионы; шулай уҡ Яҡутия — донъяла иң ҙур административ-территориаль берәмек. Баш ҡалаһы — Яҡутск.

1922 йылдың 27 апрелендә төҙөлгән.

География

Сиктәре

Яҡ	Рәсәй Федерацияһының региондары
Көнбайыш	Красноярск крайы
Көньяк-көнбайыш	Иркутск өлкәһе
Көньяҡ	Байкал аръяғы крайы, Амур өлкәһе
Көньяҡ-көнсығыш	Хабаровск крайы
Көнсығыш	Магадан өлкәһе
Төньяҡ-көнсығыш	Чукот автономиялы округы

Яҡутияның яр буйы һыҙығының оҙонлоғо — 4 500 километрҙан артығыраҡ. Яҡутияның 2/5 өлөшө төньяҡ поляр түңәрәк артында урынлашҡан. Республиканың төньяҡтан көньяҡҡа хәтле оҙонлоғо — 2 500 км, көнсығыштан көнбайышҡа — 2 000 км.

Рельеф

Яҡутск янында Лена йылғаһы

Яҡутияның 2/3 өлөшөн тауҙар биләй. Иң бейек нөктәһе — Еңеү түбәһе (3147 м, башҡа мәғлүмәттәрҙә — 3 003 м; Черский тау һыртында урынлашҡан), йәки Мус-Хая тауы (2959 м, икенсе мәғлүмәттәр буйынса 3 011 м). Республикала шулай уҡ Үрге Яна һырты урынлашҡан.

Яҡутияның көнбайыш өлөшө — иң ҙур яҫы таулыҡтарҙың береһе — Урта Себер яҫы таулығы.

Эре түбәнлектәр: Үҙәк Яҡутия түбәнлеге, Колыма түбәнлеге, Төньяҡ Себер түбәнлегенең көнсығыш өлөшө.

Гидрография

Амга йылғаһы

Саха Республикаһы — иң күп йылғалы (700 мең йылғалар) һәм күлле (800 мең күлдән артығрак) төбәктәрҙең береһе. Иң ҙур йылғалар: Лена (оҙонлоғо — 4 400 км), Вилюй (2650 км), Оленёк (2292 км), Алдан (2273 км), Колыма (2129 км), Индигирка (1726 км), Олёкма (1436 км), Анабар (939 км) һәм Яна (872 км).

Эре күлдәр: Бустак, Лабыңкыр һ.б.

Тәбиғәт

Саханың биләмәһе дүрт географик сиктәрҙә урынлашҡан: тайга урмандары, тундра, урманлы тундра, арктик сүлдәре. Яҡутия башлыса мәңгелек туңлыҡ зонаһында урынлашҡан.

Үҫемлектәр

Тайгала ҡарағас күпселекте тәшкил итә, шулай ук ҡарағай, кедр стланигы, шыршы, ҡайын, уҫак; көньяҡтағы райондарҙа — Себер кедры, таулы райондарҙа еҫле тирәк һәм чозения таралған.

Хайуандар дөньяһы

Саха тайга-тундра зоогеографик зонаһында урынлашҡан. Бында морж, нерпа, тюлень, аҡ айыу йәшәй (утраулы территорияһында); мышы, төньяк боланы, кабарга, ҡарлы тәкә, изюбр, һоро айыу, бүре, ҡызыл төлкө, аҡ төлкө, кеш, аҫ, себер көҙәне, шәшке һ. б.

Республиканың һалҡындарҙа балыҡтарҙың 50 төрө йәшәй, ҡоштарҙың 250 төрө бында оя ҡора.

Климат

Климат — киҫкен континенталь, ҡыштың оҙон һәм йәйҙең ҡыҫҡа булыуы менән айырылып тора тора.

Осор	Ғин, °C	Фев, °C	Мар, °C	Апр, °C	Май, °C	Июн, °C	Июл, °C	Авг, °C	Сен, °C	Окт, °C	Ноя, °C	Дек, °C	Йыл, °C	Йыл, %	Йыл, кВтч/м²	Йыл, м/с
Айхал	−34,5	−30,5	−23,3	−13,7	−3,3	8,7	14,1	9,7	0,5	−12,9	−26,9	−32,3	−11,9	75,0	905,8	3,2
Алдан	−26,3	−22,8	−15,0	−4,3	4,9	13,7	16,6	13,3	5,0	−6,4	−18,9	−25,1	−5,4	70,5	1095,8	1,9
Аллах-Юнь	−34,6	−31,8	−24,5	−12,5	−1,4	9,7	12,7	9,1	0,7	−14,2	−28,0	−34,6	−12,3	76,2	1051,9	3,4
Алмазный	−28,2	−24,4	−17,5	−8,0	3,9	14,0	18,2	14,2	4,4	−7,4	−20,5	−26,6	−6,4	66,4	1048,3	3,2
Амга	−41,1	−36,4	−22,6	−5,5	7,2	15,5	18,6	14,3	5,7	−8,9	−28,7	−39,9	−10,0	73,0	1110,4	1,8
Артык	−41,0	−38,2	−30,0	−16,9	−4,3	8,1	11,3	6,7	−2,2	−18,5	−33,7	−40,7	−16,5	79,3	1000,8	3,5
Бердигестях	−28,9	−25,2	−18,7	−7,9	4,5	15,0	18,9	14,8	4,8	−7,9	−21,3	−28,2	−6,6	67,8	1081,1	3,0
Борогонцы	−31,9	−28,1	−20,1	−7,5	5,4	15,7	19,0	14,9	5,1	−9,3	−23,6	−31,7	−7,6	67,2	1081,1	2,8
Верхоянск	−47,0	−42,7	−29,8	−12,9	2,8	13,0	15,2	10,8	2,3	−14,9	−36,7	−43,6	−15,1	70,5	938,7	1,7
Вилюйск	−36,8	−30,1	−19,0	−6,1	5,5	15,1	18,8	14,2	5,6	−7,8	−25,9	−34,3	−8,3	66,7	1048,3	2,0
Витим	−28,8	−23,6	−14,0	−2,6	6,6	14,9	18,3	15,0	6,4	−3,5	−17,1	−26,5	−4,5	73,0	1077,5	2,5
Ленск	−29,0	−24,0	−14,7	−3,7	6,2	14,5	17,9	13,9	5,8	−4,9	−19,2	−27,2	−5,3	70,4	1073,8	2,7
Майя	−29,8	−26,1	−18,6	−6,6	5,8	15,8	19,3	15,3	5,5	−8,0	−21,6	−29,4	−6,4	66,4	1095,8	2,8
Мирный	−28,6	−24,8	−17,7	−8,3	3,5	13,7	17,9	14,0	4,2	−7,6	−20,8	−27,0	−6,7	67,3	1033,7	3,2
Оймякон	−47,0	−42,9	−32,4	−14,4	1,9	11,6	13,8	10,1	1,7	−16,1	−37,2	−45,6	−16,2	70,8	1106,7	1,3
Олёкминск	−31,3	−25,4	−15,0	−3,1	7,1	15,1	18,4	14,7	6,2	−5,2	−20,9	−29,7	−5,7	70,7	1088,4	2,4
Андреев Утрауы	−31,2	−31,1	−28,8	−22,6	−10,2	−1,2	2,9	2,2	−2,6	−15,0	−26,0	−28,2	−15,9	84,9	668,4	5,7
Покровск	−39,7	−33,7	−21,1	−5,4	6,7	15,2	18,6	14,4	5,7	−8,1	−27,2	−38,1	−9,3	69,5	1092,1	2,4
Тикси	−31,1	−29,2	−26,4	−18,9	−6,4	3,1	7,6	7,4	1,5	−11,0	−23,8	−28,2	−12,9	81,7	785,3	4,8
Томмот	−32,3	−27,7	−19,3	−8,2	2,6	12,8	15,8	12,3	3,3	−10,0	−24,0	−31,2	−8,7	72,7	1073,8	3,2
Удачный	−34,4	−30,4	−23,2	−13,6	−3,2	8,8	14,1	9,7	0,6	−12,8	−26,7	−32,1	−11,8	74,7	924,1	3,2
Чульман	−30,9	−24,9	−15,6	−5,0	4,4	13,3	16,1	12,9	4,5	−7,4	−21,2	−29,6	−6,9	71,4	1117,7	2,7
Яҡутск	−40,9	−35,9	−21,6	−6,1	6,7	15,4	18,7	14,9	5,7	−8,5	−29,2	−38,8	−9,8	68,9	1081,1	2,0

Сәғәт бүлкәттәре

Яҡутияла (Саха) сәғәт бүлкәттәре

Яҡут (Саха) өс сәғәт бүлкәтенә ҡарай:

1. 

   Яҡутия сәғәт зонаһы (YAKT, UTC+10).

2. 

   Владивосток сәғәт зонаһы (VLAT, UTC+11)

3. 

   Магадан сәғәт зонаһы (MAGT, UTC+12)

Тарих

Беренсе мең йыллыҡ урталарында эвенктарҙың һәм эвендарҙың боронғо ата-бабалары Яҡут еренә килеп ултыра. Был төбәккә сахаларҙың килеүе уларҙы төньяҡҡараҡ сигенергә мәжбүр иткән.

Халҡы

Рәсәй дәүләт статистика комитеты мәғлүмәттәре буйынса республиканың халыҡ иҫәбе 959 689 кеше тәшкил итә. (2016). Халыҡ тығыҙлығы — 0.31 кеше/км². Ҡала халҡы — 65.09 % (2015).

Милли составы

Милләт	1939[2]	1959[3]	1970[4]	1979[5]	1989[6]	2002[7]	2010[8]
Сахалар	233 273 (56,5 %)	226 053 (46,4 %)	285 749 (43,0 %)	313 917 (36,9 %)	365 236 (33,4 %)	432 290 (45,5 %)	466 492 (49,9 %)
Урыҫтар	146 741 (35,5 %)	215 328 (44,2 %)	314 308 (47,3 %)	429 588 (50,4 %)	550 263 (50,3 %)	390 671 (41,1 %)	353 649 (37,8 %)
Эвенктар	10 432 (2,5 %)	9505 (2,0 %)	9097 (1,4 %)	11 584 (1,4 %)	14 428 (1,3 %)	18 232 (1,9 %)	21 008 (2,2 %)
Украиндар	4229 (1,0 %)	12 182 (2,5 %)	20 253 (3,0 %)	46 326 (5,4 %)	77 114 (7,0 %)	34 633 (3,65 %)	20 341 (2,2 %)
Эвендар	3133 (0,8 %)	3537 (0,7 %)	6471 (1,0 %)	5763 (0,7 %)	8668 (0,8 %)	11 657 (1,2 %)	15 071 (1,6 %)
Татарҙар	4420 (1,1 %)	5172 (1,1 %)	7678 (1,2 %)	10 976 (1,3 %)	17 478 (1,6 %)	10 768 (1,1 %)	8122 (0,9 %)

Саха Республикаһында 1989 йылда — 4190, 2002 йылда — 2335 башҡорт йәшәгәне теркәлгән^[9].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Рәсәйҙең федератив ҡоролошо
• Халыҡ һаны буйынса Рәсәй төбәктәре
• Рәсәй төбәктәре эске региональ продукты буйынса
• Майҙан буйынса Рәсәй төбәктәре
• Яҡут Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы