Тыва Республикаһы

Тыва Республикаһы (Тыва́, Тува́, тыв. Тыва Республика) — Рәсәй Федерацияһы составындағы Себер федераль округына ҡараған республика. РСФСР составында 1944 йылдың 11 октябрендә ойошторола.

Тыва Республикаһы баш ҡалаһы - Ҡыҙыл ҡалаһы

Рәсәй Федерацияһы субъекты
Тыва Республикаһы тыв. Тыва Республика
Тыва Флагы Тыва Гербы
Баш ҡала	Ҡыҙыл
Майҙаны	21-се
- Барлығы - һыу өҫтө %	168 600 км² 0,5
Халҡы	77-се
- Барлығы - Тығыҙлыҡ	▲ 316 968 кеше[1] (2010) 1,88 кеше/км²
Федераль округ	Себер Федераль округы
Иҡтисади район	Көнсығыш-Себер
Дәүләт теле	урыҫ теле, тыва теле
Хөкүмәт башлығы	Владислав Ховалыг (ваҡытлыса башҡарыусы)
Бөйөк Хурал закон сығарыу палатаһы рәйесе	Кан-оол Даваа
РФ субъекты коды	17
ISO 3166-2 коды	RU-TY
Сәғәт бүлкәте	KRAT[d] һәм Азия/Красноярск[d][2]

Тышҡы аудиофайлдар
	Тыва Республикаһы гимны (тыва телендә)

Себер федераль округына инә, Көнсығыш-Себер иҡтисад районы бер өлөшө булып тора.

РСФСР составына Тыва автономиялы өлкә булараҡ 1944 йылдың 11 октябрендә инә (1961 йылдан — Тыва Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы), һуңынан 1991 йылдың 24 майында республика булараҡ үҙгәртелде.

Дəүлəт телҙере — урыҫ теле, тыва теле. Тожу кожуунында тыва теленең тожу диалекты таралған.

Дәүләт ҡоролошо

Тыва Республикаһы Конституцияға ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

Башҡарма власть

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Хөкүмәте
Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Башлығы
Тыва Республикаһы Башлығы — Тыва Республикаһы иң юғары вазифалы кешеһе. Тыва Республикаһы Хөкүмәте етәксеһе. Тыва Республикаһы Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Тыва Республикаһы Конституцияғы менән билдәләнгән.

Суд власы

Тыва Республикаһы суд системаһы составында:

1. Тыва Республикаһы юғары суды, Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды
2. Тыва Республикаһы арбитраж суды , Рәсәйҙен юғары судының түбәнге инстанция суды

Закондар сығарыу власы

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы Юғары Хуралы
Тыва Республикаһы Парламенты — Юғары Хуралы.

Гимны

Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы гимны
Ҡарағыҙ: Тыва Республикаһы гимны (1993—2011)
1993 йылдан 2011 йылғаса ғәмәлдә булған гимндын исеме — «Тооруктуг „Долгай“ таңдым» (башҡ. Урман эрбет сәтләүекләр менән тулы (Эрбетле минен тайгам «Долгай»)). Халыҡ йыры. Эшкәртеү авторы — Аяна Самияй ҡыҙы Монгуш.

1993—2011 йылғы гимндың тыва телендә һүҙҙәре
Тооруктуг долгай таңдым Долганзымза тодар-ла мен Тос-ла чүзүн малымайны Доруктурза байыыр-ла мен Эзириктиг ээр-ле таңдым Эргилзимзе тодар-ла мен Эрээн-шокар малымайны Азыраза байыыр-ла мен

2011 йылдың 11 Урағай көнөндә Тыва Республикаһы Дәүләт гимны тураһында закон үҙгәртелде. Яңы гимны исеме — Мен тыва мен (башҡ. Мин тывамын).

Йәғрәфиәһе

Көньяҡтан һәм көнсығыштан Монголия, төньяҡтан Красноярск крайы, төньяҡ-көнбайыштан Хакас Республикаһы, төньяҡ-көнсығыштан Бүрәт Республикаһы һәм Иркутск өлкәһе, көнбайыштан Алтай Республикаһы менән сиктәш.

Халҡы

Халыҡ һаны — 313 940 кеше (2009), халыҡ тығыҙлығы — 1,86 кеше/ км² (2009). Ҡала халҡы 51,22 % (2009) тәшкил итә.

1959—2002 йылдарҙа Тыва Республикаһының милли составы:

Халыҡ	1959 йыл[3]	1970 йыл[4]	1979 йыл[5]	1989 йыл[6]	2002 йыл[7]	2010 йыл[8]	2021 йыл[9]
Тыва	57,0 %	58,6 %	60,5 %	64,3 %	77,0 %	82,0 %	88,7 %
Урыҫ	40,1 %	38,3 %	36,2 %	32,0 %	20,1 %	16,3 %	10,1 %
Хакас	1,0 %	0,9 %	0,8 %	0,7 %	0,4 %	0,3 %	0,1 %

Административ бүленеше

Тыва Республикаһының административ бүленеше

1. Бай-тайга кожуун
2. Барыын-Хемчик кожуун
3. Чөөн-Хемчик кожуун
4. Каа-Хем кожуун
5. Кызыл кожуун
6. Монгун-Тайга кожуун
7. Өвүр кожуун
8. Бий-Хем кожуун
9. Сүт-Хөл кожуун
10. Таңды кожуун
11. Тере-Хөл кожуун
12. Тес-Хем кожуун
13. Тожу кожуун
14. Улуг-Хем кожуун
15. Чаа-Хөл кожуун
16. Чеди-Хөл кожуун
17. Эрзин кожуун