Уран (элемент)

Уран (лат. Uranium, U) — Менделеевтың периодик таблицаһының 7-се осор элементы. Тәртип номеры — 92.

Уран
Кем хөрмәтенә аталған	Уран
Асыусы йәки уйлап табыусы	Эжен Пелиго[d]
Асыу датаһы	1789
Элемент символы	U[1]
Химик формула	U[2]
Каноническая формула SMILES	[U][2]
Атом һаны	92
Электр кирелеге	1,38
Ионный радиус	1,03 ангстрем[3], 0,89 ангстрем[3], 1 ангстрем[3], 1,17 ангстрем[3], 0,76 ангстрем[3], 0,45 ангстрем[3], 0,52 ангстрем[3], 0,73 ангстрем[3] һәм 0,86 ангстрем[3]
Тығыҙлыҡ	19,05 ± 0,01 грамм на кубический сантиметр[4]
Етештереү ысулы	настуран[d]
Масса	238,02891 ± 3,0E−5 массаның атом берәмеге[5]
Уран Викимилектә

Атом массаһы — 238,029; актиноидтарға ҡарай. Уранда радиоактив элементтар аҙ, тотороҡло изотоптары юҡ. Уның иң киң таралған изотобы уран-238 (146 нейтронлы, тәбиғи уранда 99,3 % тәшкил итә) һәм уран-235 (143 нейтронлы, тәбиғи уранда миҡдары 0,7204 %).

Символы

Уран элементының символы — U (Уран тип уҡыла).

Тарихы

Уран 1789 йылда Клапрот Мартин Генрих тарафынан асыла.

Боронғо заманда уҡ тәбиғи уран окисы һары һауыт-һаба яһау өсөн ҡулланылған. Мәҫәлән, Неаполь янында һары быяла ярсығы табылған, унда 1 % уран оксиды бар булып сыҡҡан, быяла беҙҙең эраның 79-сы йылында эшләнгән булған^[6] Уран тарихында беренсе мөһим дата — 1789 йылда немец натурфилософы, химик Мартин Генрих Клапрот Саксония настуран мәғдәнен ҡаҙып алып, алтынһыу-һары «тупраҡтан» металға оҡшаш ҡара матдә тергеҙеүе. Клапрот уны яңы элемент тип иҫәпләп, Уран планетаһы хөрмәтенә шундай исем бирә.

Уран илле йыл металл тип иҫәпләнеп йөрөй. 1841 йылда ғына француз химигы Эжен Пелиго (1811—1890) металға оҡшаш ялтырауыҡлы булһа ла, Клапрот уран элемент түгел, UO₂ оксиды тип иҫбатлай. 1840 йылда Пелиго ябай матдә уранды айырып ала һәм уның атом ауырлығын билдәләй.

Уранды өйрәнеүҙә киләһе мөһим аҙымды 1874 йылда Д. И. Менделеев яһай. Ул үҙе эшләгән периодик системаһына таянып, уранды таблицаһының иң алыҫ шаҡмағына урынлаштырған. Элек урандың атом ауырлығын 120-гә тигеҙ тип һанағандар. Менделеев был миҡдарҙы ике тапҡыр арттыра. 12 йылдан һуң уның фекере немец химигы Циммерман (J. Zimmermann) тәжрибәләре менән раҫлана^[7].

1896 йылда, уран тикшергәндә, француз ғалимы Антуан Анри Беккерель осраҡлы рәүештә радиоактив тарҡалыуҙы (радиоактивный распад) аса.

Тәбиғәттә

Уран мәғдәне

Уран — күп һанда осрай торған иң ҙур номерлы элемент. Ер ҡабығы йөкмәткеһенең 0,00027 % (ауырлығы) тәшкил итә, диңгеҙ һыуында концентрацияһы — 3,2 мкг/л (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, 3,3·10-7 %). Литосферала уран миҡдары 3 йәки 4 ·10⁻⁴%^[8] тип баһалана .

Уран сығарған илдәр

№	Исеме ятҡылығы	Илдә	Запасы, т	Оператор ятҡылығы	эшләй башлаған
1	Төньяҡ Хорасан	Ҡаҙағстан	200 000	Казатомпром	2008
2	Мак-Артур-Ривер	Австралия	160 000	Cameco	1999
3	Сигара-Лейк	Канада	135 000	Cameco
4	Көньяҡ Эльконское	Рәсәй Федерацияһы	600 112	Атомредметзолото
5	Инкай	Ҡаҙағстан	900 75	Казатомпром	2007
6	Стрельцовский	Рәсәй Федерацияһы	50 000	Атомредметзолото
7	Зоовч Овоо	Монголия	50 000	AREVA
8	Моинкум	Ҡаҙағстан	700 43	Казатомпром, AREVA
9	Мардая	Монголия	22 000	Resources Khan, Атомредметзолото, Монголия Хөкүмәт
10	Ирколь	Ҡаҙағстан	18 900	Казатомпром, China Guangdong Nuclear Power Co	2009
11	Һары Һыу	Украина	12 000	ВостГок	1959
12	Олимп-Дэм	Австралия			1988
13	Россинг	Намибия			1976
13	Доминион	КАР			2007
13	Рейнджерс	Австралия			1980

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Разделение изотопов
• Ядерное топливо
• Урановое стекло
• Ядерная силовая установка
• Урановые минералы