Шор теле

Шор теле (рус. шоро́рский язы́к, шор. шор тили, тадар тили) — шор халҡы теле, Рәсәйҙең Кемерово өлкәһендә киң таралған — башлыса, Алтай тауҙарының төньяҡ итәгендә, Кузнецк Алатауында, Томь йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйында, Хакасия һәм Алтай Республикаһы сигендә йәшәйҙәр.

Шор теле
Дәүләт	Рәсәй[1]
Барлыҡҡа килгән	Кемерово өлкәһе
Тел төрҙәре	агглютинатив телдәр
Яҙыу	Кирил алфавиты һәм Шор имләһе
Телдә һөйләшеүселәр	2839 кеше[2]
Телдең ЮНЕСКО статусы	етди хәүеф[d][3]
Ethnologue каталогында тел статусы	7 Shifting[d][4]

Шор телендә һөйләшеүселәр һаны — 6 меңдән ашыу кеше (2002, халыҡ иҫәбе).

Төрки телдәрҙең төньяҡ-көнсығыш төркөмө хакас төркөмсәһенә ҡарай.

Диалекттары

Ике диалектлы: мрас, йәки «з» менән һөйләшкәне әҙәби тел нигеҙендә ята ( 20-30-сы йй. ҡулланылған), икенсеһе - кондом, «й-диалект»; уныһы үҙ сиратында бер нисә һөйләшкә бүленгән. Мрас диалекты - хакас, ә кондом — төньяҡ алтай һөйләшенә ҡарай.

Шор яҙмаһы

Төп мәҡәлә: Шор яҙмаһы

Шор яҙмаһы 1927 йылдан урыҫ алфавитына нигеҙләнгән булған, һуңғараҡ, 1929—1938 йылдарҙа — латин графикаһы нигеҙендә эшләнгән булған. 1938 йылда кириллица нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә.

1885 йылда миссионерҙар сығарған әлифба билдәле.

Хәҙерге шор алфавиты:

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е
Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Қ қ
Л л	М м	Н н	Ң ң	О о	Ӧ ӧ	П п
Р р	С с	Т т	У у	Ӱ ӱ	Ф ф	Х х
Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь
Э э	Ю ю	Я я

Лингвистик мәғлүмәттәр

Фонетика

Шор фонетикаһында 16 һуҙынҡы һәм 25 тартынҡы фонема. Һуҙынҡылар оҙон һәм ҡыҫҡа әйтелешле: ҡыҫҡа (а, э/е, ы, и, ӧ, ӱ, о, у) һәм оҙон (аа, ээ/ее, ыы, ии, ӧӧ, ӱӱ, оо, уу).

Баҫым көс һалып әйтелә. Һуҙынҡылар гармонияһы күҙәтелә.

Һуҙынҡылар

	Алғы рәт	Артҡы
Ябыҡ	и [i] ии [iː] ӱ [y] ӱӱ [yː]	ы [ɯ] ыы [ɯː]	у [u] уу [uː]
Урта	e [e] ee [eː] ö [ø] öö [øː]		o [o] oo [oː]
Асыҡ		a [a] aa [aː]

Тартынҡылар

		Билабиаль	Денталь	Латераль	Палаталь	Веляр
Плозивтар	Тауышһыҙ	п [p]	т [t]		к [c]	қ [k]
	Тауышлы	б [b]	д [d]		г [ɟ]	ғ [ɡ]
Фрикатив	Тауышһыҙ		c [s]		ш [ʃ]	x [x]
	Тауышлы		з [z]		ж [ʒ]
Аффрикат	Тауышһыҙ				ч [tʃ]
	Тауышлы				ҷ [dʒ]
Назаль		м [m]	н [n]			ң [ŋ]
Ликвидлы			p [r]	л [l]
Аппроксимант					й [j]

^[5]

Ижек

Ижектәрҙең асығы ла (V, CV), ябығы ла (VC, CVC, VCC, CVCC) осрай. Урыҫ теленән үҙләштерелгәндәрендә бөтә төрө лә булыуы мөмкин.

Морфологияһы

Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек, юҡ род (енес) категорияһы, синыф, йәнле-йәнһеҙгә бүлеү юҡ. Һан категорияһы бар. Күплек аффикстары (-лар/-лер, -нар/-нер, -тар/-тер) исемдәргә, ҡылымдарға, 3-сө зат исемдәргә ҡушыла.

Ете килеш бар ^[6]

Телде өйрәнеү

• Кемерово дәүләт университетының Новокузнецкиҙағы институтында (филиал) уҡытыусылар әҙерләнә^[7][8]

Шор телен өйрәнгән сит ил кешеләре

• Эрдаль, Марсель

Әҙәби тел

Шор телендә Чиспияков Фёдор Степанович ижад иткән (1906—1978)

Ҡарағыҙ

• Кондом шор һөйләше
• Төрки ҡатнаш телдәр
• Шор исемдәре
• Шор диалекты