Этҡол (Ейәнсура районы)

Этҡол (рус. Иткулово; икенсе атамаһы Юлдаш) — Башҡортостандың Ейәнсура районындағы ауыл. Почта индексы — 453391, ОКАТО коды — 80226804004.

Ауыл
Этҡол рус. Иткулово
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башкортостан
Муниципаль район	Ейәнсура
Ауыл советы	Абҙан
Координаталар	51°52′29″ с. ш. 56°50′29″ в. д.HGЯO
Халҡы	↘383[1] кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453391
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 226 804 004
ОКТМО коды	80 626 404 116
Этҡол

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Этҡол.

Тарихы

Үҫәргән башҡорто Нәҙерғәле Аҡъюловтың яҙыуына ҡарағанда, Үҫәргәндең ике улы Болоҡ менән Таймаҫ урыҫ батшаһы Иван III (1425—1505) хакимлыҡ иткән осорҙа йәшәгән. Таймаҫтың ете улы булған: Шишәй, Бишәй, Аҫҡаҡ, Ҡунаҡ, Абаҙа, Сураш һәм Ҡыҙрас. Ҡунаҡтың улдары Тирәкле, Сирғол ауылдарында йәшәй. Абаҙа улдары Ҡаҙанболаҡ, Аҡбулат, Ергәйеш, һунарсы, Сәнкем ауылдарында төпләнгән. Сураштың нәҫеле Абзан, Юлдаш, дүрт Муйнаҡ ауылына, ә Сураштың Ейәнсура тигән улы Яңыбай, Юнай, Юлдыбай, Әлебай, Ғәббәс ауылдарына нигеҙ һалған^[2].

Икенсе тарих буйынса, Әселе йылғаһы буйында Үҫәргән ырыуы башҡорттары йәшәгән. Улар араһында уҡымышлы ғына бер ҡарт булған. Уны ҡаҙаҡтар әсирлеккә алғандар, ҡасмаһын өсөн, уның аяҡ-ҡулдарын телгеләп, ҡыл ҡуйып тотҡандар. Һигеҙ йыл тотҡонлоҡта йәшәгәс, ул нисектер, уларҙың ышанысына инә. Ләкин үҙенең Эйек буйҙарын һағынып йәшәй. Ул ат көткән була. Берҙән-бер көндө яҡшы бер атты эйәрләп ҡаса. Күп тә үтмәй, уны ҡаҙаҡтар белеп ҡалып, ҡыуа төшәләр. Сабып килгәндә бер һаҙматта аттан һикереп ҡала һәм йәйәү Әселе йылғаһы буйына килеп сыға. Шунда бер кешене осрата. Һөйләшеп китәләр һәм ҡарт уға ҡоллоҡта, тотҡонда булғанлығын һөйләп бирә. Ә теге кеше, эт ҡоллоғонда йәшәгәнһең икән, тигән. Минең дә йәшәр урыным юҡ, әйҙә, бергәләп йәшәйек, юлдаш булайыҡ, тигән. Шунан киткән Юлдаш (Этҡол) тигән ауыл исеме. Һуғышҡа тиклем Юлдаш ауылында 89 йорт була^[2].

Ҡыуатов Нурвиль Шәриф улының (1945 й.) һөйләгәндәренән: “Юлдаш (Этҡол) ауылына Этҡол тигән кеше нигеҙ һалған. 1755 йылғы ихтилалға тиклем һалынған ауыл ул. Этҡол ҡарттың уландары Ураҙгилде Буранбаевтар тоҡомдары. Тәүҙә ауыл һыу аръяғында, баҫҡынсыларҙан, ҡаҙаҡтарҙан һаҡланыуға ныҡ уңай урында була"^[2].

Ауыл 1765 йылдан алып билдәле. 1795 йылда 42 йортта 227 кеше йәшәгән, 1866 йылда 58 йортта — 353 кеше. Малсылыҡ, игенселек менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1900 йылда шулай уҡ тирмән теркәлгән^[3].

Хәҙерге осор

Этҡол ауылы Абҙан ауыл Советына ҡарай. Ауылда башланғыс мәктәп (Абҙан урта мәктәбе филиалы), фельдшер‑акушерлыҡ пункты, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар^[3].

Географик урыны

Этҡол ауылы Әселе йылғаһы (Һаҡмар йылғаһы бассейны) буйында урынлашҡан.

• Район үҙәгенә тиклем (Иҫәнғол): 55 км
• Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Абҙан): 6 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һарыҡташ): 45 км

Билдәле шәхестәре

• Бикбулатов Зиннәт Төхфәт улы (18.05.1939) — ғалим-анатом, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. 1989—2013 йылдарҙа Силәбе ҡалаһындағы Урал физкультура университетының кафедра мөдире. 1995-1997 йылдарҙа Силәбе өлкәһе башҡорттары ҡоролтайы рәйесе. Медицина фәндәре докторы (1987), профессор (1990). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1995), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (1999). 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» орден миҙалы кавалеры (2005)^[4].
• Ниғмәтулла Бирҙебаев (1789—?) — хәрби эшмәкәр. Рус-прусс-француз һуғышында, 1812 йылғы Ватан һуғышында һәм 1813—1814 йылдарҙағы Рус армияһының сит илгә походтарында ҡатнашыусы.
• Ибраһимов Рәхим Кирәй улы (15.08.1904—20.12.1971) — Башҡортостандың дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1937—1946 йылдарҙа БАССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты һәм БАССР Юғары Советы Президиумы (1938 йылдан) Рәйесе. СССР-ҙың, РСФСР-ҙың һәм БАССР-ҙың 1-се һәм 2-се саҡырылыш Юғары Советтары депутаты. Ленин (1944), Ҡыҙыл Йондоҙ (1936) һәм «Почёт Билдәһе» (1949) ордендары кавалеры.
• Ҡыуатова Әлмира Шәриф ҡыҙы (29.10.1957) — театр актёры, режиссёр. 1983 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2004)^[5].

Халыҡ һаны

Халҡы: 1900 йылда — 529 кеше, 1920 йылда 604 кеше тәшкил иткән^[3]. 2009 йылда 431 кеше йәшәгән^[6].

Йыл Халыҡ һаны 1939 442 [7] 1959 434 [8] Йыл Халыҡ һаны 1970 514 [8] 1979 483 [9] Йыл Халыҡ һаны 1989 386 [9] 2002 422 [10] Йыл Халыҡ һаны 2009 431 [11] 2010 383 [10]

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, милләттең күпселеге — башҡорттар (99 %)^[12].

Ревизия материалдарында

1816 йылда^[13] Этҡол ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Урамдары

• Ҡамышлы урамы (рус. улица Камышла)
• Мәсетле урамы (рус. улица Масетле)
• Йәштәр урамы (рус. Молодежная улица)
• Яр буйы урамы (рус. Набережная улица)
• Өстау урамы (рус. улица Остау)
• Мәктәп урамы (рус. Школьная улица)^[14].

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тау-таштар

• Сибай тауы
• Зөһрә тауы
• Мәмекәй тауы
• Мәҙинә тауы
• Оҫҡонло башы
• Кәшәнә ташы

Йылғалар Балаҡай йылғаһы^[15]

Видеояҙмаларҙа

• Тормош. Деревня Иткулово Зианчуринский район