Артемида

Артемида (һ. б.бор. юнан. Ἄρτεμις. — боронғо грек мифологияһында мәңге йәш һунар алиһәһе, ҡатын-ҡыҙ сафлығы алиһәһе. Ерҙәге бөтә тереклектең ҡурсалаусыһы, никахта бәхет биреүсе һәм бала тапҡанда ярҙам күрһәтеүсе, һуңыраҡ Ай алиһәһе (уның ағаһы Аполлон Ҡояшты кәүҙәләндерә). Гомерҙа — һомғоллоҡ, һунарсылыҡ ҡурсалаусыһы^[2]. Римлеләрҙә Диана^[3] менән тиңләштерелә.

Артемида
бор. юнан. Ἄρτεμις
Артемида
Һунар алиһәһе, бөтә тереклек ҡурсалаусыһы
Мифология	боронғо грек
Туғандары	Аполлон[d][1]
Балалары	балаһыҙ
Башҡа мәҙәниәттә	Анаит, Диана, Артио, Ҡыҙ
Артемида Викимилектә
Шаблон: просмотр обсуждение править

Артемида (нурлы таж кейеп ултырған), гүзәл нимфа Каллисто (һулда), Эрос һәм башҡа нимфалар. Помпейҙың антик фрескаһы.

Артемиданың бронза һыны, беҙҙең эраға тиклем 4 быуат.

Артемиданың культ хайуандары булып лань һәм айыу тора.

Мифология һәм мәҙәниәт

Артемида исеменең этимологияһы билдәһеҙ^[4]. Микен телендә a-ti-mi-te^[5].

Зевстың һәм алиһә Летоның ҡыҙы, Аполлондың игеҙәк ҡыҙ туғаны (Hes. Theog. 918)^[6][3], титандар Кея һәм Фебаның ейәнсәре. Делос утрауындағы Кинф тауында тыуған.

60 океанида һәм 20 амний нимфалары уның хеҙмәтселәре була. Пандан бүләк итеп 12 эт ала^[7]. Согласно Каллимаху, охотясь на зайцев, радуется виду их крови^[8]. Каллимахҡа ярашлы, ҡуянға һунар иткәндә уларҙың ҡанын күреп шатлана^[9].

Классик Артемида — мәңгелек ҡыҙ; уны оҙатып йөрөгән нимфалар шулай уҡ никахһыҙлыҡ антын бирә, уны үтәмәүселәр ҡәтғи язаға тарттырыла (мәҫәлән, Каллисто). Туй алдынан алиһә Артемидаға ҡорбан килтерелә. Күп мифтарҙа ул үс алыусы һәм аяуһыҙ булып күренә: Ниобаның балаларын, Актеонды үлтерә, Агамемнонға үҙенең ҡыҙы Ифигенияны ҡорбан итергә бойора. Артемиданың зыянлы функциялары уның архаик үткәне — Криттағы йәнлектәр хужаһы булыуы менән бәйле. Үҙенең боронғо ипостасында һунарсы ғына түгел, айыу ҙа була.

Кеше ҡорбандары килтерелгән бындай Артемида Кибеле һәм Иштар кеүек боронғо алиһә-әсәләргә яҡын; бәлки, шунан, алиһәнең уңдырышлылығын данлаған оргиастик культ элементтары ла килеп сыҡҡандыр. Йыш ҡына уның менән бала табыусыларға ярҙам итеүсе Ильфия, ҡараңғылыҡ алиһәһе һәм тылсымсыларҙы ҡурсалаусы Геката, Айҙы кәүҙәләндереүсе Селена тиңләштерелә. Художестволы һүрәттәрҙә Селена Артемиданан тулы йөҙө, костюмы һәм башындағы дуға формаһындағы япмаһы менән генә айырыла^[10]. Артемида (үҙенең боронғо ипостасияһында), уға оҡшаш күп кенә алиһәләр кеүек үк, ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм балаларҙы яҡлай, үлеп барғандарҙың ғазаптарын еңеләйтә, ул бер үк ваҡытта тыуыу һәм үлем менән ассоциациялана.

Артемиданың айыуҙар менән бәйләнештәре бик ҡыҙыҡлы һәм бер ни тклем аңлайышһыҙ. Брауронда, Аттиканың көнсығыш яры буйында, хәҙер ҡаҙылған Артемиданың Браурония ғибәҙәтханаһы булған. Бер яҡтан, был ҡорамға ҡатын-ҡыҙҙар тыуҙырыуҙа вафат булғандарҙың кейемдәре бағышланған: был Артемиданың бала тыуыуҙа ярҙамсы булараҡ функцияһы менән бәйле^[11], һәм үҙендә ниндәй ҙә булһа көтөлмәгән хәлдәрҙе аңлатмай. Әммә ошо уҡ ғибәҙәтхана менән сәйер йола бәйле була: биш йәштән ун йәшкә тиклемге Афина ҡыҙҙары был ғибәҙәтханала күпмелер ваҡыт йәшәй, ἄρκτοι, йәғни «инә айыуҙар» тип атала, дүрт йылға бер тапҡыр үткәрелгән Брауронии байрамы ваҡытында шафран менән буялған кейем кейгән ҡыҙҙар Артемида хөрмәтенә ниндәйҙер тантаналар ойоштора. Был йола менән Каллистоның айыуға әүерелгән юлдашы тураһындағы аркада мифы менән сағыштырыла һәм бында боронғо териоморф, йәғни Артемиданың «йыртҡыс» ҡиәфәте эҙҙәрен күрәләр^[12].

Коттеға ярашлы, Артемида өсәү булы: Зевстың һәм Персефонаның ҡыҙы, ул Герместан ҡанатлы Эротты тыуҙыра; өсөнсө Зевстың һәм Летоның ҡыҙы; Упис һәм Главканың ҡыҙы, уны Упис тип атайҙар^[13].

Мысыр риүәйәттәре буйынса, эллиндарға Эсхил хәбәр иткәнсә, Артемида — Деметраның ҡыҙы^[14]. Аллалар Мысырға ҡасҡанда, ул бесәйгә әйләнә^[15].

Артемида культы бөтә ерҙә лә таралған була, әммә бигерәк тә уның Кесе Азияла Эфестағы ғибәҙәтхананың даны тарала, унда күп түшле бала табыуҙы ҡурсалаусы алиһәнең данлыҡлы статуяһы урынлашҡан. Артемиданың беренсе ғибәҙәтханаһын Герострат «дан алырға» теләп б. э. т. 356 й. яндыра. Уның урынында төҙөлгән икенсе ғибәҙәтхана антик донъяның ете мөғжизәһе була. Артемида Эфесская амазонкаларҙың ҡурсалаусыһы була.

Артемида ҡорбандары

Диана Версальская. Грек скульптураһының рим күсермәһе. Леохар

Артемида Эфесская

• Агротера («Охотница», «Ловчая»). Уның ғибәҙәтханаһы Аттикала^[16]. Йәки ниндәйҙер алиһә^[17]..
• Алфея.
• Апанхомена («Удавленница»). Риүәйәт менән бәйле Кафияла эпитет (Аркадия)^[18]. Каллимахҡа ярашлы, аркадалылар Артемидаға доға ҡыла^[19].
• Арикийская.
• Ариста^[20].
• Астратея.
• Браврония. Аттик демының Браврон исеме буйынса^[21]. Байрамдар айыу кейеме кейеү менән бәйле^[22].
• Бромия^[23].
• Гегемона («Воительница»). Тегейҙа уның менән бәйле риүәйәт бар^[24]. В Тегее с ним связана легенда^[25].
• Геката^[26].
• Гекаэрга^[27].
• Гиакинфотрофос — Книдта эпитет^[28].
• Дафния^[29].
• Делия^[30]. Делостан, унда ул һәм Аполлон тыуа, (Аполлонды Делий тип тә атайҙа). Тибуллдың һөйәркәһе исеме.
• Евклея.
• Евринома — фигалейҙар эпитеты^[31].
• Ифигения («Сильнорожденная, Могущественная»)^[32].
• Каллиста^[20]. Беренселәрҙән булып уны шағир Памф ҡуллана. Артемида Каллиста ғибәҙәтханаһы Каллисто ҡәбере янында тора^[33].
• Кариатида. Кариаттар — Артемида жрецтары^[34]. Кастор һәм Полидевк Карида урынында спартанецтарҙы бейеүҙең айырым төрөнө өйрәтә^[35]. en:Caryatis
• Кинфия — Делостағы Кинф тауынан^[36]. Проперци һөйәркәһенең исеменән
• Колоенская — Лидияла Колоя күле янындағы сиркәү^[37].
• Кордака — Элидала эпитет^[38].
• Лафрия (Λαφρία). Калидонда (см. Мифы Фокиды)^[39], шулай у Патрала

^[40] Артемида культын урынлаштырған Лафрий исемле калидондар һәм мессессаларҙа эпиитеты (см. Мифы Фокиды).

• Левкофрина («Белобровая») — магнеттарҙың эпитеты^[41].
• Лигодесма («Обвязанная ивами») — Спартала эпитет Артемида Орфия эпитеты^[42].
• Лохия («Родовспомогательница»)^[43].
• Мелисса (Μέλισσα, «пчела»). Деметраның ҡыҙы тарафынан аталған Эфестағы эпитет. Культ булдырыу Эсхилдың «Жрицы» трагедияһында һүрәтләнә (фр.86-87 Радт). Мелиссалар тип Деметра жрицаларын атайҙар^[44].
• — Ионияла Пигела ҡалаһында Агамемнон нигеҙ һалған уның ғибәҙәтханаһы^[45]. Артемида Мунихияның ксоанын Сикионда Скиллид һәм Дипен төҙөй^[46].
• Орфия (Ортия), Спартала уның алтары^[47]
• Орфосия (Ортосия)^[48] — Амазонка Антиопаны шулай тип атайҙар^[49].
• Пайдотрофа («Детокормилица») — Коронда ғибәҙәтхана (Мессения)^[50].
• Подагра — Сосибий буйынса, Лаконикта Артемида Подаграның ҡорбан килтереү урыны бар^[19].
• Селасфора («Светоносная»)^[51].
• Тавриона^[52]
• Тавропола^[53] — Бравронда Артемида Таврическаяның һүрәте^[21]. Артемида Таврополаның йолалары Каппадокияла ла була. Геката эпитеты^[54]. Питоклға ярашлы, фокейҙар уға кешене күмәкләп яндырыуҙы ойоштора^[55].
• Улия.
• Феба.^[56][57].
• Ферея^[58] — Фералар менән бәйле, Аргостағы һыны^[59].
• Хесийская — Самоста эпитет^[60].
• Хитона^[61].
• Элефтерия («Свободная»).
• Эфопия — Митиленда сиркәү^[62]. «Эфиопид»та (синопсис) Лесбоста Ахиллдың Аполлонға, Артемидаға һәм Летоға ҡорбан килтереүе телгә алына.

Юлдаштары

• Гиала^[63].
• Нефела^[63].
• Опис — нимфа^[64].
• Ортигия — Артемида һәм Аполлондың һөт инәһе^[65]. Уның исеме менән Эфеста Артемида храмы янында парк аталған, унда уның ҡулдарында балалар тотҡан һыны урынлашҡан^[45].
• Псека^[66]
• Ранида^[63].
• Фиала^[66].

Артемиданың башҡа юлдаштары

• Амнисиадалар
• Антиклея
• Бритомартида
• Дафна
• Еврибия (амазонка)
• Крокал
• Полифонт
• Прокрид
• Сиринг
• Тайгета
• Феба (амазонка)
• Филоноя (Тиндарейҙың ҡыҙы).

Артемида ҡорбандары

Ҡатын-ҡыҙҙарға (ир-егеттәргә Аполлон кеүек) тәбиғи үлем килтерә, әммә ҡан ҡойғос үлем дә була ала, йыш ҡына язалау ҡоралы итеп уҡтар ҡуллана. Уның ҡорбандары араһында шулай уҡ Мелеагр һәм Орест.

• Агамемнон. Алиһә Ифигенияны ҡорбан итеп килтереүҙе талап итә (мифтың һуңғы версияһы буйынса алиһә тарафынан йәлләнә).
• Адонис. Уға ҡабан ебәрә.
• Актеон. Боланға әйләнә.
• Алоадалар. Артемида боланға әйләнә, һәм улар бер-береһен үлтерә.
• Алфей. Артемидаға ғашиҡ була.
• Амфион һәм уның ҡыҙҙары. Уҡ менән үлтерелә.
• Ариадна.
• Аталанта һәм Гиппомен. Арыҫландарға әйләнәләр.
• Бротей. Утҡа ташлана.
• Аркадиянан буфаг. Уҡ менән зарарлана.
• Гиппа (Хирондың ҡыҙы), ул шулай уҡ Меланиппа. Бейәгә әйләнә.
• Гратион (гигант). Үлтерелә.
• Танагранан Дриант.
• Каллисто. Версия буйынса, уҡтан үлә.
• Кенхрей. Ул осраҡлы рәүештә үлтерә.
• Коронида (Флегияның ҡыҙы). Үлтерелә.
• Лаодамия (Беллерофонттың ҡыҙы).
• Лимон (Тәһиттың улы). Уҡтан үлтерелә.
• Меланипп һәм Комефо. Артемидаға ҡорбан килтерелә.
• Мера (Перт ҡыҙы). Үлтерелә.
• Ойней. Калидондың ҡыр сусҡаһын ебәрә.
• Орион. Артемида тарафынан үлтерелә (версия).
• Титий. Үлтерелә.
• Фалек. Тиранды Артемида ебәргән арыҫлан үлтерә.
• Филонида (шулай уҡ Хиона). Уҡтан үлә.
• Посидониянан фоант. Уға ҡабандың башы төшә.
• Эфимия. Үлтерелә.

Табыныу

Өсөнсө айҙың (Боедромиондың) алтынсы көнөндә гректар Артемида Агротераға ҡорбан килтерә.^[67]

Хәтер

Әҙәбиәттә һәм сәнғәттә

• Уға Гомерҙың IX һәм XXVII гимндары, Каллимахтың III гимны, XXXVI орфик гимны арналған. Еврипидтың «Ипполит», «Ифигения в Авлиде», «Ифигения в Тавриде».трагедияларының геройҙары.
• Алтын йәйә һәм яурынында колчан, ҡулдарына һөңгө, ҡайһы берҙә башында ярым ай (Ай алиһәһе символы) булып һүрәтләнә, йыш ҡына боландар һәм нимфалар оҙатыуында.^[68][69] Традиция буйынс ғиффәтлекте кәүҙәләндергән алиһәне ҡыҫҡа хитонда «кейендерәләр». Һуңыраҡ, XVI—XIX быуаттарҙа, яланғас алиһә һүрәттәре барлыҡҡа килә, был ул ваҡытта ысын ғауғаға килтерә (мәҫәлән, 1790 йылда Гудон ижад иткән Диана-һунарсы).

Астрономияла

• Артемида хөрмәтенә 1868 йылда асылған Артемида астероиды (105); 1894 йылда асылған (395) Делия астероиды; Венералағы Артемида сулпаны аталған.
• Артемида хөрмәтенә шулай уҡ яңы Америка ай программаһы атала.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Артемида и олень
• Артемида Пирейская
• Статуя Артемиды