Беларусь милли фәндәр академияһы

Беларусь милли фәндәр академияһы (белор. Нацыянальная акадэмія навук Беларусі; НАН Беларуси) — Белоруссияның техник, гуманитар, социаль фәндәр һәм сәнғәттең төрлө йүнәлештәре буйынса фундаменталь һәм ғәмәли ғилми-тикшеренеү һәм тәжрибә-конструкторлыҡ эштәрен ойоштороусы, үткәреүсе һәм координациялаусы юғары дәүләт ғилми ойошмаһы^[1].

Беларусь милли фәндәр академияһы
Нацыянальная акадэмія навук Беларусі
Халыҡ-ара исеме	National Academy of Sciences of Belarus
Элекке исеме	Белорус фәндәр академияһы, Белорус ССР-ы фәндәр академияһы
Тип	дәүләт фәндәр академияһы
Президиум рәйесе	Гусаков Владимир Григорьевич
Хеҙмәткәрҙәр	яҡынса 16 000
Ғилми хеҙмәткәрҙәр	5 507
Фән докторҙары	387
Фән кандидаттары	1 611
Урынлашыуы	Беларусь, Минск, Бойондороҡһоҙлоҡ проспекты (Минск), 66.
Метро	Фәндәр академияһы (метро станцияһы)
Юридик адрес	Рәсми сайт
Наградалар	Халыҡтар Дуҫлығы ордены 1975 год
Беларусь милли фәндәр академияһы Викимилектә
Шаблон: просмотр обсуждение править

Фәндәр Академияһының төп бинаһы

Бирелгән бурыстарҙы хәл итеү өсөн закон менән билдәләнгән вәкәләттәр, Фәндәр академияһы Уставы һәм башҡа закондар сығарыу акттары сиктәрендә республика дәүләт идаралығы органының айырым функцияларын башҡара. Беларусь Республикаһы президентына буйһона һәм республика Министрҙар Советы алдына отчет бирә^[2].

Тарихы

Белорус фәндәр академияһы (1928—1936)

Белоруссия Фәндәр академияһы 1929 йылдың 1 ғинуарында БССР-ҙа Белоруссия мәҙәниәте институты (Инбелкульт) (1922—1928) базаһында ойошторола, ул 1928 йылдың 13 октябрендәге БССР-ҙың Үҙәк башҡарма комитеты һәм Халыҡ комиссарҙары Советы ҡарары менән Фәндәр Академияһы итеп үҙгәртелә.

Фәндәр академияһын асыу тантанаһы Минскиҙа 1929 йылдың 1 ғинуарында, Белорус ССР-ы ойошторолоуына ун йыл тулған йылда үтә. Фәндәр Академияһының беренсе президенты — тарихсы В. М. Игнатовский. Академияны асыу көнөндә 128 кеше генә иҫәпләнә, шуларҙың 87 ғилми хеҙмәткәр. Уларҙың барыһы ла тиерлек юғары белемгә эйә булмай, хатта күптәре — тулы урта белемһеҙ. Әммә баштан уҡ Фәндәр академияһы яңы ойошторолған совет республикаһының иҡтисади, технологик, социаль һәм мәҙәни үҫешенә йоғонто яһаған төп ғилми үҙәк була.

БССР фәндәр академияһы "белоруслаштырыу сәйәсәте үткәреүҙә ҙур роль уйнай, һөҙөмтәлә 1930-сы йылдарҙағы репрессиялар уның етәкселегенә ҡағыла. Беренсе президент Игнатовский партиянан сығарыла һәм үҙ-үҙенә ҡул һала, ә уның ике вариҫы — Павел Горин һәм Иван Сурта «халыҡ дошманы» булараҡ атып үлтереләләр^[3].

Белорус ССР-ы фәндәр академияһы (1936—1991)

1936 йылдың 24 майында Белорус Фәндәр академияһы сессияһында яңы устав ҡабул ителә, уға ярашлы ойошма Белорус ССР-ы Фәндәр Академияһы исемен ала, уның ғилми учреждениелары профилле бүлектәргә берләшә^[4].

1941 йыл башына Фәндәр академияһында яҡынса 750 кеше эшләй. Уның структураһында 12 ғилми-тикшеренеү учреждениеһы, шул иҫәптән 9 институт була.

1944 йылдың июлендә Минск азат ителгәндән һуң, 8 академик институт үҙ эшмәкәрлеген тергеҙә, ә 1951 йылда Фәндәр академияһында 29 ғилми-тикшеренеү учреждениеһы иҫәпләнә, шуларҙың 16-һы — институт. Хеҙмәткәрҙәрҙең дөйөм һаны 1234 кешегә етә, улар иҫәбенә 33 академик, 27 ағза-корреспондент, 55 фән профессоры һәм докторы, 165 фән кандидаты инә^[5].

1969 йылда академия составында 1 почетлы академик, 61 академик һәм 54 ағза-корреспондент була; 5 тармаҡ бүлексәһе һәм 20 ғилми-тикшеренеү институты эшләй^[6].

Белоруссия фәндәр академияһы (1991—1997)

СССР-ҙың тарҡалыуы һөҙөмтәһендә 1991 һәм 2001 йылдарҙа Академияла хеҙмәткәрҙәр һаны 39,1 процентҡа (6690 кешегә) кәмей^[7].

Беларусь милли фәндәр академияһы

2002 йылда Беларусь фәндәр академияһының аграр фәндәр бүлеге Беларусь Республикаһының аграр фәндәр академияһын Милли фәндәр академияһы составына индереү юлы менән булдырыла^[8]. Ҡушылыу ғилми-тикшеренеү ойошмалары һанының 22 юридик шәхескә, ә персонал һанының 6022 кешегә артыуына килтерә^[9].

2004 йылдың октябренә тиклем академия етәкселәре президент тип атала, һуңынан был вазифа "президиум рәйесе "^[10] тип үҙгәртелә һәм һайланыу туҡтатыла — Фәндәр академияһы етәксеһен Александр Лукашенко тәғәйенләй башлай^[11]. Президент шулай уҡ Юғары аттестация комиссияһы рәйесен тәғәйенләй, үҙенең указдары менән Милли фәндәр академияһы эшмәкәрлегенең төрлө мәсьәләләрен (торлаҡ мәсьәләләренә тиклем) көйләй.

Академия етәксеһе вазифаһы буйынса Белоруссия министрҙар Советына фән министры хоҡуғында инә (хөкүмәт составында бындай вазифа формаль рәүештә юҡ).

2012 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Фәндәр академияһында 18,6 меңдән ашыу кеше эшләй, шуларҙың 6210-е — тикшеренеүсе), шул иҫәптән 496 фән докторы һәм 1836 фән кандидаты)^[7].

Фәндәр академияһы тарихында уның составына 280 ғәмәлдәге ағза һәм 241 ағза-корреспондент һайлана. Уларҙың һаны Беларусь Республикаһы Президенты тарафынан билдәләнә һәм 2003 йылдың 3 февралендәге 56-сы указға ярашлы 100 академиктан һәм 145 мөхбирҙән артмаҫҡа тейеш^[12][13]. 2023 йылдың 3 апреленә Беларусь Милли фәндәр академияһында 90 академик, 108 мөхбир, 4 почетлы уҡыусынан тора^[14].

Беларусь Фәндәр академияһы вәкиллеген Варшавала асыу планлаштырыла^[15].

Етәкселек

Академия етәкселәре һайланған йәки тәғәйенләнгән йылы буйынса:

Президенттар:

• 1929 — Игнатовский Всеволод Макарович
• 1931 — Горин Павел Осипович
• 1936 — Сурта Иван Захарович
• 1938 — Горев, Константин Васильевич
• 1947 — Жебрак Антон Романович
• 1947 — Гращенков Николай Иванович
• 1952 — Купревич Василий Феофилович
• 1969 — Борисевич Николай Александрович
• 1987 — Платонов Владимир Петрович
• 1992 — Сущеня Леонид Михайлович
• 1997 — Войтович Александр Павлович
• 2000 — Мясникович Михаил Владимирович

Президиум рәйестәре:

• 2004 — Мясникович Михаил Владимирович
• 2010 — Русецкий Анатолий Максимович
• 2013 — Гусаков Владимир Григорьевич

Эшмәкәрлеге

Әлеге ваҡытта Беларусь Фәндәр академияһының эшмәкәрлеге биш йүнәлештә эшләй:

• тикшеренеүҙәр һәм эшләнмәләр,
• халыҡ-ара бәйләнештәр,
• фәнни кадрҙар әҙерләү,
• фәнни советтар һәм комитеттар компетенцияһы сиктәрендә мәсьәләләрҙе хәл итеү,
• премиялар биреү.

Фәнни кадрҙар әҙерләү

Беларусь милли фәндәр академияһы өс төр белем биреү программаларын тормошҡа ашыра (2009 йылдың 1 ғинуарына ҡарата уҡыусылар һаны күрһәтелгән)^[16]:

• Магистратура (2007 йылдан алып эшләй) 68 кеше;
• Аспирантурала — 562 кеше;
• Докторантурала — 39 кеше.

Академия аспирантураһына ҡабул итеү ҡыҫҡарыуға табан бара. 2002 йылда аспирантураға 332 кеше^[17], ә 2008 йылда 162 кеше генә ҡабул ителә^[18].

Ойошмалар

Президиум Национальной академии наук Беларуси

• Аграр фәндәр бүлеге
• Биология фәндәре бүлеге
• Гуманитар фәндәр һәм сәнғәт бүлеге
• Медицина фәндәре бүлеге
• Физика, математика һәм информатика бүлеге
• Физика-техник фәндәр бүлеге
• Химия һәм Ер тураһында фәндәр бүлеге

Ғилми институттар һәм үҙәктәр:

• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының социология институты
• Беларусь Милли фәндәр академияһының генетика һәм цотология институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының урман институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының тарих институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының етен институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының микробиология институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының берләштерелгән машиналар эшләү институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының ғилми кадрҙар әҙерләү институты]^[19]
• Беларусь Фәндәр академияһының тәбиғәттән файҙаланыу институты
• Беларусь Фәндәр академияһының радиобиология институтыБеларусь Милли фәндәр академияһының техник акустика институты^ru_be
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының металл технологиялары институты
• Беларусь Фәндәр академияһының А. В. Лыков исемендәге йылылыҡ һәм масса алмашыу институты
• Яңы материалдар химияһы институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының фармакология һәм биохимия институты
• Беларусь Республикаһы Милли фәндәр академияһының Б. И. Степанов исемендәге физика институты
• Беларусь Милли фәндәр академияһының философия институты
• Беларусь Милли фәндәр академияһының иҡтисад институты
• Белоруссия Милли фәндәр академияһының информатика проблемалары институты
• Берләштерелгән «Сосны» энергетика һәм ядро тикшеренеүҙәре институты
• Белоруссия Милли фәндәр академияһының Полесье аграр һәм экология институты

Конструкторлыҡ һәм Производство ойошмалары:

• ГП «АКАДЕМФАРМ» ИФБ НАН Беларуси^[20]
• УП Феррит НАН Беларуси
• ОАО «Бобруйский завод биотехнологий»

Тәжрибә станциялары һәм базалары:

• Центральный ботанический сад Национальной академии наук Беларуси

Фәнни китапханалар:

• Центральная научная библиотека имени Я. Коласа НАН Беларуси
• <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D1%80%D1%83%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%BE%D0%B7%D1%8F%D0%B9%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%B1%D0%B8%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0" rel="mw:ExtLink" title="Белорусская сельскохозяйственная библиотека" class="cx-link" data-linkid="241">Белорусская сельскохозяйственная библиотека им. И. С. Лупиновича</a>

Башҡа ойошмалар:

• Музейҙар һәм архивтар
• Нәшриәт йорто
• Гомель филиалы^[21]
• Беларусь Милли фәндәр академияһы BASNET селтәре^[22]

Академияның проблемалары

Фәнни кадрҙарҙың ҡартайыуы

Милли фәндәр академияһына фәнни кадрҙарҙың даими ҡартайыуы хас (2012 йылда тикшеренеүселәрҙең 45,8 проценты 50 йәштән өлкәнерәк була), сөнки ғилми дәрәжә алыу өсөн бик ҡатмарлы процедура үтәргә кәрәк. Һөҙөмтәлә Белоруссия Милли фәндәр академияһында ғилми-тикшеренеү һәм тәжрибә-конструкторлыҡ эштәре менән шөғөлләнгән фән кандидаттарының һәм табиптарының уртаса йәше бик юғары. 2013 йылда Академияның 1877 тикшеренеүсеһе араһында 35 йәштән йәшерәк доктор булмай, ә кандидаттар 218 генә иҫәпләнә^[23]. Фән докторы дәрәжәһенә эйә булған (458 тикшеренеүсенең 399-ы) тикшеренеүселәрҙең күпселеге 2013 йылда 60 йәштән өлкән була^[24].

Фәнни кадрҙарҙың сит илгә китеүе

Белоруссияның Милли фәндәр академияһына ғалимдарҙың бер аҙ өлөшө сит илгә китәс: 2001 һәм 2013 йылдарҙа даими йәшәү урынына китә һәм унан 109 тикшеренеүсе, шул иҫәптән 2 фән докторы һәм 64 фән кандидаты әйләнеп ҡайтмай^[25].

Баҫмалары

Белоруссияның милли фәндәр академияһының дөйөм фәнни ваҡытлы баҫмалары бер нисә^[26]:

• Даклады Нацыянальнай акадэмiі навук Беларусi (рус. Доклады Национальной академии наук БеларусиДоклады Национальной академии наук Беларуси)
• Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі (рус. Известия Национальной академии наук БеларусиИзвестия Национальной академии наук Беларуси в семи сериях)
• Серыя аграрных навук (рус. Серия аграрных наукСерия аграрных наук)
  • Серыя біялагічных навук (рус. Серия биологических наукСерия биологических наук)
  • Серыя гуманітарных навук (рус. Серия гуманитарных наукСерия гуманитарных наук)
  • Серыя медыцынскіх навук (рус. Серия медицинских наукСерия медицинских наук)
  • Серыя фізіка-матэматычных навук (рус. Серия физико-математических наукСерия физико-математических наук)
  • Серыя фізіка-тэхнічных навук (рус. Серия физико-технических наукСерия физико-технических наук)
  • Серыя хімічных навук (рус. Серия химических наукСерия химических наук)
• Вестник Фонда фундаментальных исследований
• Наука и инновации

Шулай уҡ махсус журналдар нәшер ителә:

• Нелинейные явления в сложных системах (ингл. Nonlinear phenomena in complex systemsNonlinear phenomena in complex systems)
• Аграрная экономика
• Вычислительные методы в прикладной математике
• Дифференциальные уравнения
• Журнал прикладной спектроскопии
• Земледелие и охрана растений
• Инженерно-физический журнал
• Информатика
• Литосфера
• Личность. Культура. Общество
• Материалы. Технологии. Инструменты
• Мелиорация
• Механика машин, механизмов и материалов
• Неразрушающий контроль и диагностика
• Новости медико-биологических наук
• Пищевая промышленность: наука и технологии
• Природные ресурсы
• Трение и износ
• Труды Института математики

Наградалары

• Ленин ордены (1978 йылдың 5 декабре)^[27].
• Халыҡтар Дуҫлығы ордены (5 август 1975 йыл)
• Беларусь Республикаһының почетлы дәүләт байрағы (1999 йылдың 11 ғинуары) — социаль-мәҙәни үҫештә айырым ҡаҙаныштары өсөн^[28].

Аҡсалағы һүрәттәр

Беларусь Республикаһы милли фәндәр академияһы 1 белорус һумы банкнотаһында (банкнота әйләнештән сығарылған)

«Беларусь Республикаһы милли фәндәр академияһы. 80 йыл» юбилей тәңкәһе (2009)

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Георгий Лавров (1896—1967) — архитектор, Белорус ССР-Ы фәндәр Академияһы биналары комплексының беренсе проекты авторы
• Иосиф Ландбарг (1882—1951) — архитектор, Белорус ССР ы фәндәр Академияһының беренсе биналар комплексын проектлауҙа Г. Л. Лавровтың эшен дауам итеүсе
• Беларусь милли фәндәр академияһы академиктары исемлеге

Әҙәбиәт

• ВОЗВРАЩЕННЫЕ ИМЕНА. Сотрудники АН Беларуси пострадавшие в период сталинских репрессий / Сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; Под редакцией академика АН Беларуси А. С. Махнача. — Мн.: Навука i тэхніка, 1992. — 120 с.