Гастроэнтерит
ашҡаҙан һәм нәҙек эсәктең шешеү ауырыуы From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Гастроэнтерит (бор. юнан. γαστήρ, эйәлек килеш γαστρός — «ашҡаҙан» һәм ἔντερον — «эсәк»), йәки ашҡаҙан һәм эсәк катары — ашҡаҙан һәм нәҙек эсәктең шешеү ауырыуы. Йышыраҡ киҫкен, һирәгерәк хроник формала осрай. Йыуан эсәк бер үк ваҡытта зарарланғанда гастроэнтероколит диагнозы ҡуйыла. Гипертермия, ҡоҫоу, диарея, эске ауыртыуҙар һәм спазмдар менән оҙатыла[1].
Remove ads
Сәбәптәре
Гастроэнтериттың иң йыш осраған сәбәбе булып вирустар (бигерәк тә ротавирус), бактериялар — эсәк таяҡсылары (Coli Escherichia) һәм Campylobacter[2][3] , шулай уҡ башҡа патогендар йоҡтороу тора[4]. Инфекция менән бәйле булмаған сир осраҡтары аҙыраҡ осрай. Балаларҙа иммунитеттың етерлек үҫешмәүе һәм гигиена ҡағиҙәләрен аҙ үтәү арҡаһында инфекция йоҡтороу хәүефе арта[1].
Вирустар
Вируслы гастроэнтериттың иң киң таралған сәбәпсе ҡуҙғатыусылары булып ротавирус, норовирус, аденовирус һәм астровирус тора[5][6]. Ротавирус балаларҙа гастроэнтериттың иң йыш осраған сәбәбе булып тора[3] һәм үҫешкән һәм үҫештәге илдәрҙә лә йыш осрай[7]. Балаларҙа диарея менән сирләү осраҡтарының 70 проценты вирус инфекцияһы менән бәйле[8]. Өлкәндәрҙә ротавирус иммунитетҡа эйә булыу арҡаһында һирәгерәк осрай[9]. Сирҙәрҙең 18 проценты норовирус менән бәйле[10], ул Америкала гастроэнтериттың төп сәбәпсе ҡуҙғатыусы булып тора, был сирҙең 90 % таралыуына килтерә[5]. Урындағы эпидемиялар ҡыҫынҡы арауыҡта, мәҫәлән, круиз судноһында[5], дауаханала, ресторанда ваҡыт үткәргән кешеләр төркөмөндә барлыҡҡа килеүе мөмкин[1]. Кешеләр һауыҡҡандан һуң йоғошло булып ҡала[5]. Балаларҙың ауырыуының 10 проценты норовирус менән бәйле[1].
Бактериялар
Үҫешкән илдәрҙә бактериаль гастроэнтериттың төп сәбәпсе ҡуҙғатыусы булып кампилобактер Campylobacter jejuni тора, улар менән зарарланыу осраҡтарының яртыһы ҡош-ҡорт менән бәйле[11].
Балаларҙа сир осраҡтарының яҡынса 15 проценты бактериаль сығышлы, киң таралған патогендар — эсәк таяҡсылары, сальмонеллез, шигелла һәм кампилобактерия[8].
Бүлмә температураһында бер нисә сәғәткә ҡалдырылған аҙыҡта булған аҙ бактерияларҙың үрсеүе һәм ауырыу хәүефе тыуҙырыуы мөмкин[4]. Сей йәки бешерелмәгән ит, йомортҡа, диңгеҙ продукттары, яңы үләндәр, пастеризацияланмаған һөт, емеш-еләк һуттары инфекция сығанағы булып тора ала[12].
Үҫештәге илдәрҙә, бигерәк тә Азияла һәм Африканың Сахара районында холера арҡаһында гастроэнтерит булыуы мөмкин, ул ғәҙәттә зарарланған һыуҙан һәм аҙыҡтан килә[13].
Clostridium difficile бактерия башлыса оло йәштәгеләрҙә диарея тыуҙыра, балалар был бактерияға ауыртыуһыҙ түҙеп тора ала[4]. Дауаханала йоҡтороу осраҡтарының күбеһе антибиотик ҡулланыу менән бәйле[14].
Антибиотиктар ҡулланыу фонында алтынланған стафилококк тыуҙырған ауырыуҙар ҙа үҫешә ала[15].
Протисттар
Гастроэнтериттың протист-сәбәпсе ҡуҙғатыусылары араһында эсәк лямблияһы (гиардия) — киң таралған, дизентерик амеба һәм криптоспоридий һирәгерәк осрай[8]. Протистар балаларҙың 10 % ауырыу осраҡтарын тыуҙырыусы ҡуҙғатыусы булып тора[16].
Эсәк лямблияһы үҫештәге илдәрҙә йышыраҡ осрай, әммә шулай уҡ бөтә ерҙә лә осрарға мөмкин. Йышыраҡ таралған урындарҙа күп сәйәхәт итеүсе кешеләрҙе[17], бала тәрбиәләгән кешеләрҙе (няня), гомосексуалдарҙы йоҡтора. Инфекциялар тәбиғәт һәм гуманитар бәлә-ҡазаларҙы оҙатып тора[17].
Инфекциялы түгел
Ашҡаҙан-эсәк тракттың шешеү сәбәптәре күп, улар инфекция менән бәйле түгел. Гастроэнтерит ҡайһы бер дарыу препараттарын ҡулланып үҫешә ала, мәҫәлән, стероидһыҙ шешеүгә ҡаршы препараттар, составында пациент организмы юғары һиҙгерлеккә эйә булған матдәләр булған аҙыҡты ашағанда. Был матдәләр лактоза йәки, целиакия ауырыуында, глютен булыуы мөмкин[1]. Гастроэнтериттың сағылышы ашҡаҙан-эсәк трактының ҡайһы бер ауырыуҙары менән бәйле[18], мәҫәлән, Крон ауырыуы[1].
Ҡайһы бер аҙыҡтар күңел төшөнкөлөгөнә, ҡоҫоуға һәм диареяға килтереүе мөмкин, мәҫәлән, балыҡтарҙың айырым төрҙәрен ашағанда сигуатера барлыҡҡа килеүе мөмкин, иҫкергән балыҡ менән ағыуланыу осраҡтары, пуферфиш балығын ашағанда тетродоксин менән ағыуланыу осраҡтары, дөрөҫ һаҡланмаған аҙыҡ ашағанда ботулизм барлыҡҡа килә[18].
Remove ads
Төп клиник сағылышы
Типик осраҡтарҙа гастроэнтерит ҡоҫоу һәм диарея менән оҙатыла. Шулай уҡ аппетиттың булмауы, ҡорһаҡ ауыртыуы, биҙгәк менән дә оҙатылыуы ихтимал[1]. Вируслы гастроэнтерит, арыусанлыҡ, баш ауыртыу йәки мускулдар ауыртыу[5] осрағында ла температураның 38 °C-тан юғары булмауы ихтимал. Бактериаль инфекциялар булғанда сысыуҙа ҡан булыуы һәм ҡорһаҡтың ҡаты ауыртыуы ихтимал[11].
Ауырыу билдәләре, ғәҙәттә, инфекция йоҡторғандан һуң 12-72 сәғәт үткәс һиҙелә[6][2]. Ауырыуҙың оҙайлығы ауырыуҙың сәбәпсе ҡуҙғатыусыһына һәм башҡа шарттарға ҡарап үҙгәрергә мөмкин, ғәҙәттә, бер аҙнанан артмай[5], әммә ҡайһы бер бактериаль инфекциялар менән ул бер нисә аҙна дауам итә ала[11].
Ротавирус инфекцияһынан алып балаларҙың тулыһынса һауығыуына тиклемге осор ғәҙәттә өс-һигеҙ көн була.[7]. Үҫешеүсән илдәрҙә дауалау бөтәһе өсөн дә ҡулай булмағанлыҡтан, хроник диарея (понос) киң таралған[19], организмдың һыуһыҙланыуына һәм капилляр тултырманың кәмеүенә, күҙәнәк эсендәге баҫымдың, һулыш алыу органдарының боҙолоуына килтереүе мөмкин.
Ҡатмарлашыуы
Campylobacter төрө бактериялары тыуҙырған сирҙән һуң кешеләрҙең 1 процентында реактив артрит, 0,1 % — Гийена-Барре синдромы барлыҡҡа килә[11]. Escherichia Coli һәм Shigella бактериялары етештергән токсин постемолитик уремик синдром тыуҙырыуы мөмкин, был тромбоциттар һанының кәмеүенә һәм ҡандағы эритроциттарҙың юҡҡа сығыуына, шулай уҡ бөйөр етешмәүсәнлегенә килтереүе мөмкин[16]. Балалар өлкәндәргә ҡарағанда постемолитик уремик синдромға нығыраҡ бирешеүсән[4]. Ҡайһы бер вирустар балалар эпилепсияһын килтереүе мөмкин[1].
Remove ads
Профилактика
Йәшәү рәүеше
Гастроэнтероколит менән ауырыуҙы кәметеүҙә таҙа һыу сығанаҡтарының булыуы һәм санитар нормаларҙы үтәү мөһим роль уйнай[4]. Шәхси гигиена нормаларын үтәү, мәҫәлән, ҡулдарҙы һабын менән йыуыу, үҫешкән илдәрҙә лә, үҫешеүсән илдәрҙә лә ауырыу ихтималлығын 30 процентҡа кәметергә мөмкин, шулай уҡ спиртҡа нигеҙләнгән гельдәр ҙә һөҙөмтәле[19]. Күкрәк менән имеҙеү яһалма туҡланыуға ҡарағанда күпкә отошлораҡ, бигерәк тә санитар инфраструктураһы насар үҫешкән һәм тирә-яҡ мөхиттең уңайһыҙ торошо булған урындарҙа[2] ул ауырыуҙарҙың йышлығын да, оҙайлығын да кәметә ала[1]. Етерлек таҙа булмаған ризыҡтан һәм эсемлектәрҙән һаҡланырға кәрәк.
Вакцинация
2009 йылға ике коммерция вакцинаһы булдырылған һәм бер нисәһе эшләнә. Африкала һәм Азияла был прививкалар үҫмерҙәр араһында сирҙең ауырлығын һиҙелерлек кәметкән[20]. Вакцинация шулай уҡ инфекция йөрөтөүселәр һанын кәметеү иҫәбенә халыҡтың прививкаланмаған өлөшө араһында ауырыуҙы кәметкән[21].
АҠШ-тың диареяны тотороҡло кәметеүгә булышлыҡ иткән ротавирус иммунизация программаһы ауырыуҙы 80 процентҡа кәметә[22][23][24]. Вакцинаның тәүге партияһы тыуғандан алып 6-15 аҙналыҡ сабыйҙар өсөн ҡулланылған[3].
Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы 2009 йылда балаларҙы универсаль вакцинациялау өсөн ротавирусҡа ҡаршы һөҙөмтәле һәм хәүефһеҙ вакцина ҡулланырға тәҡдим итте[3][20].
Холераға ҡаршы вакцина асыҡланған, ул ике йыл дауамында 50-60 % һөҙөмтәле[25].
Дауалау
Ғәҙәттә ауырыуҙың киҫкен формаһы махсус дауалау талап итмәй һәм медицина ярҙамынан тыш үтә. Организм еңел һәм уртаса һыуһыҙланғанда, ашағанда уртаса татлы һәм тоҙло һыу ҡулланыу күрһәтелгән.[16]. Ҡайһы бер балаларға метоклопрамид һәм/йәки ондансетрон ярҙам итә[26], Butylscopolamine-ды ҡорһаҡ ауыртыуы өсөн уңышлы ҡулланалар[27].
Һыу балансын тергеҙеү
Гастроэнтероколит менән дауалауҙың төп бурысы — организмдың һыу балансын тергеҙеү, организмдың һыуһыҙланыуына юл ҡуймау. Ғәҙәттә, кәрәкле күләмдәге һыуҙы эсеү ҙә етә, вена эсендәге инфузия тик аң боҙолоу һәм көслө һыуһыҙланыу өсөн генә талап ителеүе мөмкин[28][29], шул уҡ ваҡытта ҡатмарлы углеводтар, мәҫәлән, дөгөнән йәки бойҙайҙан алынған препараттар ябай шәкәргә ҡарағанда өҫтөнөрәк була[30].
Айырыуса юғары миҡдарҙа ябай шәкәрле эсемлектәр эсеү кәңәш ителмәй, мәҫәлән, газлы лимонадтар һәм емеш һуттары, сөнки улар диареяны арттыра ала. Махсус препарат булмаған осраҡта ябай һыуҙы тотонорға мөмкин[8].
Диета
Әсә һөтө менән туҡланған сабыйҙарға ла, яһалма рәүештә лә, хәлһеҙләндереүҙе дауалағандан һуң да ғәҙәттәгесә ашарға кәңәш ителә. Туҡланыу рационында лактоза миҡдарын кәметеү, ғәҙәттә, кәрәкмәй. Балалар артабан да ғәҙәти туҡланырға тейеш һәм диарея киҫкенләшкән ваҡытта, ябай шәкәрле аҙыҡты ғына алып ташларға кәрәк.[31].
Ҡайһы бер пробиотиктар булған аҙыҡтар ауырыуҙың оҙайлығын да, сысыуҙар йышлығын да кәметеү өсөн файҙалы[32][33]. Шул уҡ ваҡытта антибиотиктар тәьҫире арҡаһында барлыҡҡа килгән диареяны булдырмаҫҡа була[34]. ББында йогурт кеүек ферментланған һөт ризыҡтары яраҡлы. Үҫештәге илдәрҙә балаларҙы иҫкәртеү һәм дауалау өсөн цинк составындағы препараттар ҡулланыла.[35].
Дарыуҙар
Ҡоҫоуҙы туҡтатыу препараттары
Ҡоҫоуҙы туҡтатыу препараттары балаларҙа ҡоҫоуҙы дауалау өсөн уңышлы ҡулланыла. Ондансетрон, хатта бер доза менән дә, ҡоҫоуҙа ярҙам итеп кенә ҡалмай, вена эсендәге шыйыҡса һәм дауаханаға һалыу ихтыяжын да кәметә[36][37][38]. Әммә ондансетронды ҡулланыу дауаханаға ҡайтарылған балаларҙың өлөшөн арттырыуы ихтимал[39]. Метоклопрамидты ла ҡулланырға мөмкин[38].
Антибиотиктар
Антибиотиктар ҡайһы берҙә гастроэнтериттың ауыр осраҡтарында ғына ҡулланыла[40], әгәр ауырыуҙың сәбәбе был антибиотикҡа һиҙгер бактериялар булыуы асыҡланһа йәки шикләнһә[41].
Гастроэнтероколит антибиотиктарын дауалауҙа азитромицин кеүек макролидтар, һуңғыһына ҡаршы тороу тиҙлеге юғары булғанлыҡтан, хинолондарға ҡарағанда өҫтөнөрәк була[11]. Антибиотиктар ҡулланыу арҡаһында барлыҡҡа килгән псевдомембран энтероколитты дауалауҙа уның патогенын баҫтырыу өсөн метронидазол йәки ванкомицин ҡулланыла. Антибиотиктар шигелла бактерияларына[42], сальмонеллезға[43], шулай уҡ лямблия протистарына дусар була[17]. Лямблия һәм Entamoeba histolytica гистолитикаһына ҡаршы тинидазолға өҫтөнлөк бирелгән, шулай уҡ метинидазол да ҡулланырға мөмкин[17][44]. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы ҡанлы диарея йәки биҙгәк симптомдары булған осраҡта балаларҙы дауалау өсөн антибиотиктар ҡулланырға кәңәш итә[1].
Антидиарея препараттары
Антидиарея препараттарын ҡулланыу теоретик йәһәттән кире йоғонто яһау хәүефе менән бәйле, әммә был күҙәтелмәй тиерлек. Сысыуҙа ҡан булғанда һәм тән температураһының күтәрелеүендә ҡулланыу тыйыла.
Диареяны дауалау өсөн иң йыш ҡулланылған опиоидик препарат лоперамид[45]. Балаларға ҡулланыу тыйыла, сөнки ул тулыһынса формалашмаған ҡан-мейе кәртәһен еңеп, интоксикацияға килтерә ала.
Ауырыуҙың йомшаҡ һәм уртаса формаһында субсалицилат висмут йәки ацетилсалицил кислотаһын (Аспирин) ҡулланырға мөмкин. Аспиринды интоксикация булыу ихтималлығы арҡаһында һаҡ ҡулланырға кәрәк[1].
Remove ads
Хайуандарҙа гастроэнтерит
Хайуандарҙа гастроэнтерит катарраль, крупус, дифтерия, геморрагик һәм флегмональ шешеү рәүешендә күҙәтелә. Боҙолған мал аҙығы, химик һәм үҫемлек ағыуҙарын иркәләү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән; икенсенән, йоғошло ауырыуҙарҙа (себер язваһы, пастереллез, паратиф, чума, сусҡаларҙың йөҙө һ.б.). Гастроэнтерит көслө депрессиянан, көсһөҙлөктән, шыйыҡ нәжестең һаҫыҡ еҫе, ҡан менән бүленеүенән барлыҡҡа килә.; температураның күтәрелеү ихтималлығы, сысҡаҡтау. Дауалауҙа ашҡаҙанды сайҡатыу ҡулланыла; эскә — сысарғыстар, астрингенттар, зарарһыҙландырыусы һәм бактериостатик препараттар, кардиохирургик агенттар ҡулланыла. Иҫкәртеү малдарҙы ашатыуҙа зоогигиеник талаптарҙы үтәүгә йүнәлтелгән.
Remove ads
Иҫкәрмә
Әҙәбиәт
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads