Шәйхулов Алмас Ғәлимйән улы

Шәйхулов Алмас Ғәлимйән улы (25 октябрь 1945 йыл — 6 ғинуар 2022 йыл) — тел ғалимы-төрҡиәтсе. 1975—2022 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2009 йылдан татар филологияһы кафедраһы мөдире. Филология фәндәре докторы (2001), профессор (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2011).

Алмас Ғәлимйән улы Шәйхулов
Тыуған көнө	25 октябрь 1945({{padleft:1945|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})
Тыуған урыны	Башҡорт АССР-ы Туймазы районы Туймазы эшселәр ҡасабаһы [1][2]
Вафат көнө	6 ғинуар 2022({{padleft:2022|4|0}}-{{padleft:1|2|0}}-{{padleft:6|2|0}}) (76 йәш)
Вафат урыны	Өфө
Ил	СССР  Рәсәй Федерацияһы
Ғилми даирәһе	тарихи фонетика һәм сағыштырма-тарихи грамматика
Эшләгән урыны	Башҡорт дәүләт университеты[3]
Альма-матер	Башҡорт дәүләт университеты
Ғилми дәрәжәһе	филология фәндәре докторы
Ғилми исеме	профессор
Ғилми етәксеһе	Баскаков Николай Александрович, Тенишев Әҙһәм Рәхим улы
Награда һәм премиялары	Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2011)
Шаблон: просмотр обсуждение править

Биографияһы

Алмас Ғәлимйән улы Шәйхулов 1945 йылдың 25 октябрендә Башҡорт АССР-ының Туймазы районы Туймазы эшселәр ҡасабаһында (хәҙерге Башҡортостан Республикаһының республика әһәмиәтендәге Туймазы ҡалаһы^[2]) тыуған^[4].

1963 йылда Мәжит Ғафури исемендәге урта мәктәпте Маҡтау грамотаһы менән тамамлай һәм хеҙмәт эшмәкәрлеген Туймазы геофизик ҡорамалдар һәм аппаратуралар заводында электр слесары булып башлай.

1964—1965 йылдарҙа райондың Түбәнге Бишенде ауылындағы киске мәктәптә рус теле һәм әҙәбиәтенән уҡыта. 1965 йылда Башҡорт дәүләт университеты филология факультетының татар—рус бүлегенә уҡырға инә. 1975 йылда университетты тамамлай^[5] һәм, юғары белемле белгес булараҡ, йүнәтмә буйынса Туймазы ҡалаһы 7-се урта мәктәбенең өлкән синыфтарында ике йыл рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләй.

1972—1975 йылдарҙа СССР Фәндәр Академияһы Тел белеме институтының Төрки һәм монгол телдәре секторы аспирантураһының көндөҙгө бүлегендә уҡый.

1975 йылдан Башҡорт дәүләт университетында эшләй: 1980 йылға тиклем филология факультетының татар теле һәм әҙәбиәте кафедраһында ассисент була, 1980—1985 йылдарҙа — өлкән уҡытыусы, 1985—2001 йылдарҙа доцент вазифаларын башҡара. 2001 йылдан — профессор вазифаһында. 2010 йылда Алмас Шәйхулов татар филологияһы һәм мәҙәниәте кафедраһы мөдире итеп һайлана һәм бөгөн дә ошо вазифала эшләй^[3]. Ул шулай уҡ БДУ-ның Ғилми советы ағзаһы^[6].

Ғалим бер үк ваҡытта «Волга—Кама—Урал этнолингвистик төбәгенең төрки, монгол, фин-уғыр һәм һинд-европа (славян) халыҡтарынын рухи мәҙәниәте» вуз-ара ғилми-тикшеренеү (уҡыу-уҡытыу) лабораторияһы мөдире^[7].

Профессор А. Ғ. Шәйхулов «Донъяның әйҙәүсе тел ғилеме белгестәре» (рус. «Ведущие языковеды мира», М., 2000) һәм «Урал—Алтай (төрки—монгол) тел ғилеме» (рус. «Урало-Алтайское (тюрко-монгольское) языкознание»; М., 2001) тигән халыҡ-ара лингвистик энциклопедияларға индерелгән^[8].

Юғары мәктәп һәм фән ветераны 2022 йылдың 6 ғинуарында Өфө ҡалаһында вафат булды^[9].

Фәнни эшмәкәрлеге

Аспирантурала уҡығанда Алмас Шәйхулов профессор Николай Баскаков етәкселегендә «Төрки сығышлы татар һәм башҡорт шәхси исемдәре» тигән диссертация яҙа һәм, уны билдәләнгән срокта — 1978 йылда уңышлы яҡлап, «филология фәндәре кандидаты» тигән ғилми дәрәжә ала. Ул үҙенең диссертацияһында СССР-ҙың төрки тел белемендә тәүге тапҡыр төрки сығышлы шәхси исемдәрҙең дөйөм һәм айырма үҙенсәлектәрен билдәләүҙең методологик нигеҙҙәрен эшләй^[8].

1996—2000 йылдарҙа Рәсәй Фәндәр Академияһы Тел белеме институтының Урал-Алтай телдәре бүлегендә академик Эдгем Рәхим улы Тенишев етәкселегендә докторантура үтә. 2001 йылда ошо институттың Ғилми советында «Структура и идеографическая парадигматика односложных корневых основ в кыпчакских языках Урало-Поволжья в континууме ареальной, межтюркской и общетюркской лексики (синопсис и таксономия когнитивной сферы / Природа (живая и неживая)» исемле тема буйынса «филология фәндәре докторы» тигән ғилми дәрәжәгә диссертация яҡлай^[10].

Профессор А. Ғ. Шәйхулов 2013 йылдың октябрендә М. К. Амосов исемендәге Төньяҡ-Көнсығыш федераль университеты (Якутск ҡалаһы) ректоры менән осрашыуында СССР-ҙа беренселәрҙән булып ойошторолған Урал-Волга буйы төбәгендә йәшәүсе төрки халыҡтарының тел байлығын өйрәнеү менән шөғөлләнгән буйынса студенттарҙың вуз-ара ғилми-тикшеренеү лабораторияһы базаһын тюркология һәм алтаистика өлкәләрендә ҡулланырға тәҡдим итте^[11].

Ғилми хеҙмәттәре

Ғилми хеҙмәттәре  

• Татарские и башкирские личные имена тюркского происхождения. — Уфа: Издательство БГУ, 1983. — 71 с.
• Введение в изучение алтайских языков. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1984. — 78 с.
• Историческая и диалектная лексика тюркоязычных народов Волго-Камско-Уральского региона (аспекты системной характеристики). — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1988. — 87 с.
• Справочник личных имен народов РСФСР. 4-е изд.: М., 1989. — 654 с. (автор статьи: Башкирские имена. - С. 72-113; Татарские имена. С. 139-184).
• Татарский язык: лексика и краткая грамматика // Сопоставительный словарь тюркских языков: книга-справочник. — Анкара, 1991. — Т. 1.(1183 слова); Т. II. — 502 с. (на тур. яз).
• Башкирский язык: лексика и краткая грамматика // Там же. - Т. 1. - 1183 слова; Т. II. - 502 с. (на тур. яз.).
• Историческая и этнографическая лексика как отражение лингво- и этнокультурных процессов (на диалектном материале татар-кряшен Башкирии) // Этнос и его подразделения. ч. 2. Этнические и этнографические группы в Волго-Уральском регионе. — М.: Изд-во РАН, 1992. — С. 156-164.
• К проблеме ареальной общности лексического фонда тюркских языков Урало- Поволжья (на материале семантической реконструкции односложных корней и основ) // Востоковедение в Башкортостане: история, культура. Международная научная конференция по проблеме «История и культура народов Евразии: древность, средневековье и современность» (Первые Валидовские чтения). Уфа, 22-24 сент. 1992 г. — Уфа: Издательство АН Республики Башкортостан, 1992. — С. 130-132.
• Основы Ислама. Стамбул. — 1993.  (тат.)
• Дружеские встречи с турецким языком: Учеб. пособ.: В 2-х ч. (ч.1. 160 с.; ч.2. 159 с.). —Уфа: «Восточный университет», 1997.
• Лексические взаимосвязи кыпчакских языков Урало-Поволжья в свете их историко-культурной общности (аспекты системно-идеографической характеристики на общетюркском фоне). — М., 1999. — 225 с^[12].
• Структура и идеографическая парадигматика односложных корневых основ в кыпчакских языках Урало-Поволжья в континууме ареальной, межтюркской и общетюркской лексики (синопсис и таксономия когнитивной сферы // Природа (живая и неживая). — Уфа: Изд-во БашГУ, 2000. — 490 с^[12].
• Односложные корневые основы в кыпчакских языках Урало-Поволжья (опыт синхронической и диахронической характеристики). В 2 т. — Уфа: Восточный университет, 2000. — 362 с.
• Халиуллина Н.У., Шайхулов А.Г. Тюркские языки Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового сообщества (опыт лексико-семантического и идеографического словаря): Словарь. В 2-х ч. (чЛ. 224 с.; ч.2. 270 с.). - Уфа: Восточный университет, 2004.
• Краткий топонимический словарь Урало-Поволжья. Материалы и методические указания к спецкурсу ≪Ономастика в краеведении Волго-Камско-Уральского этнолингвистического региона. - Уфа: Изд-во БашГУ (Межвузовская научно-исследовательская лаборатория по исследованию духовной культуры тюркских,монгольских, финно-угорских и индоевропейских (славянских) народов Волго-Камско-Уральского тнолингвистического региона), 2011. - 147 с.
• Материалы к идеографическому словарю диалектов татарского языка / авт.-сост. А.Г. Шайхулов, Л.У. Бикмаева, З.Р. Садыкова. - Т.1, 4.1. - 510 с., ч. 2. - 506 с. - Уфа: РИО БашГУ, 2005.
• Шайхулов А.Г. Раемгужина З.М. Башкирские и татарские личные имена тюркского происхождения. Учебное пособие. - Уфа: ИЦ ≪ Аэрокосмос и ноосфера≫, 2006. - 72 с.
• Шайхулов А.Г. Раемгужина З.М. Башкирские и татарские имена собственные: Словарь-справочник. - Уфа: ИЦ ≪ Аэрокосмос и ноосфера≫. - 2006. - 90 с.
• Аспекты характеристики лексико-семантического развития тюркских языков Урало-Поволжья в контексте алтайского языкового сообщества / Вестник Челябинского государственного университета: Востоковедение. Евразийство. Геополитика. Выпуск 7. - № 2 3 (1 0 1 ).-2 0 0 7 .- С . 139-149.
• Языки золотоордынской цивилизации в евразийском контексте (когнитивные и идеографические аспекты реконструкции лексических систем языков алтайского сообщества // ≪Еуразияшылдьщ идеясы контексшдеп Кдзакстан туркггануы: мэселелер1 мен болашагы≫ (хальщаралык гылыми-теориялык конференциясыныц гылыми-теориялык макалалар жинагы). - 2008 жылгы 12-13 желтоксан. Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ул-ттьщ университет!, Туркггану жэне аттайтану гылыми-зерттеу орталыгы. - Астана. - 2009. - С. 57-65.
• Теоретические и методологические аспекты характеристики структурной и идеографической парадигматики односложных корневых основ в кыпчакских языках Урало-Повожья и Казахстана: опыт синопсиса и таксономии когнитивной сферы ≪Природа (неживая и живая)≫. Т. 1. - Астана: Изд-во некоммерческого акционерного общества «Тюркская академия», 2011.
• Лексико-семантический и идеографический словарь тезаурус односложных корневых основ в тюркских языках в контексте алтайского языкового сообщества (на материале когнитвной сферы ≪Природа (неживая и живая)≫. Т. 1. — Астана: Изд-во некоммерческого акционерного общества «Тюркская академия», 2011.

Йәмәғәт эшмәкәрлеге

Алмас Ғәлимйән улы Шәйхулов төрлө фәнни советтар, йәмәғәт ойошмалары, гәзит-журналдарҙың редколлегия ағзаһы, шул иҫәптән:

• Башҡорт дәүләт университетының филология фәндәре буйынса «Д 212.013.06» тип исемләнгән Диссертация советы ағзаһы^[13].
• Тобол дәүләт педагогия университетының Диссертация советы ағзаһы^[8][14].
• Ҡаҙағстанда нәшер ителгән «Алтаистика и тюркология» фәнни журналдың редколлегия ағзаһы^[8].
• «Вестник Чувашского государственного педагогического университета им. И.Я. Яковлева» журналының (Сыуашстан, Чебоксар ҡалаһы) редакция коллегияһы ағзаһы^[15].
• Мәжит Ғафури исемендәге йәмәғәт мәҙәниәт фондының совет ағзаһы^[16].

Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре

• Л. Н. Гумилёв исемендәге Евразия милли университеты ҡарамағындағы Төркиәт үҙәге президиумының почётлы профессоры (2008)^[8].
• «Ҡаҙағстан Республикаһы фәнен үҫтереүҙәге хеҙмәттәре өсөн» билдәһе (2009)^[8].
• Рәсәй Федерацияһы мәғариф һәм фән министрлығының Маҡтау грамотаһы (2010)^[8].
• Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2011).

Ғалим ваҡытлы матбуғатта

• Нуретдинов А. Бәрәкәтле мөхиттә шытҡан орлоҡтар «Башҡортостан» гәзите, 2015, 24 октябрь^[17].
• Якимчук Р., Шейхвильданова Ф. Плеяда учёных и педагогов—филологов. Межрегиональная информационно-рекламная газета «Деловой МИР Башкортостана», 2015, январь-февраль, № 176^[5]. (рус.)
• Поварисов С. Белем оҗмахында аткан чәчәкләр. «Ҡыҙыл таң» гәзите, 2014, 27 декабрь (тат.)^[18].
• Хәбибуллин Ф. Әйдә, халыкка хезмәткә! (Алмас Шәйхулов менән әңгәмә). «Ҡыҙыл таң» гәзите, 2010, 21 октябрь.  (тат.)
• Фәхретдинова А. Алмас Шәйхулов: «Максатыбыз: Идел-Урал буенда яшәүче халыкларның телләре, мәдәниятләре арасындагы бәйләнеш үзенчәлекләрен ачып бирү». «Татар-информ», 2007, 2 октябрь.  (тат.)