Арамуны

Арамуны, арумыны, таксама валахі (па-арамунску: Armãnji, Rrãmãnji) — эўрапейскі этнас, які насяляе паўднёвыя Балканы і размаўляе па-арумынску (усходнераманскай мовай, блізкай да румынскай).

Арамуны
Armãnji, Rrãmãnji
Неафіцыйны сьцяг арумынаў
Агульная колькасьць	к. 250 000 (носьбіты арумынскай мовы)[1]
Рэгіёны пражываньня	Грэцыя  Румынія  Паўночная Македонія  Альбанія  Баўгарыя  Сэрбія
Мовы	арумынская
Рэлігіі	Праваслаўе
Блізкія этнасы	істра-румыны, мэглена-румыны, румыны)
Арамуны ў Вікісховішчы

Мінуўшчына

Час зьяўленьня арамунаў на Балканах цяжка акрэсьліць пэўна: у хроніках існуе прагал між наездам барбараў і першымі згадкамі валахаў у XI—XII стагодзьдзях. З XIII стагодзьдзя тэрмін валахі пачынае зьяўляецца шточасьцей; аднак цяжка разьмежаваць, да якога этнасу тычацца тыя згадкі. Лічыцца, што валахамі называлі нашчадкаў рымскіх жаўнераў ці лацінізаванага мясцовага насельніцтва (грэкаў, ілірыйцаў, тракійцаў, дакійцаў). Арумынская мова мае повязі з народнай лацінай, якой размаўлялі ў той пэрыяд на Балканах.

За асманскім панаваньнем арамуны трымаліся праваслаўнага вызнаньня, лінгва франка якіх на Балканах была грэцкая мова. Таму найбольш заможныя і ўрбанізаваныя арамуны элінізаваліся, адыгрываючы значную ролю ў распаўсюджаньні грэцкай мовы і культуры. Нават першая арумынамоўная кніга была напісаная грэцкімі літарамі і прызначалася для навучаньня арамунаў грэцкай мове.

У XIX стагодзьдзі на тле паўстаньня балканскіх нацыянальных рухаў разьвіваецца і арамунская самасьвядомасьць. У 1815 року будапэшцкія арамуны дамагаліся дазволу на выкарыстаньне роднай мовы ў літургіі, аднак атрымалі адмову ад мітрапаліта. Арамунская шляхта супраціўлялася нацыянальнаму адраджэньню, імкнучыся ўліцца ў нацыянальныя большасьці краінаў пражываньня. Таму вялікая колькасьць арамунаў зрабілі значны ўнёсак у гісторыі сучасных балканскіх дзяржаваў, прыкладам: македонскі рэвалюцыянэр Піту Гулі, грэцкі прэм’ер-міністар Ёаніс Калетыс, грэцкі магнат Георгіяс Авэраф, грэцкі міністар абароны Эвангеляс Авэраф, сэрбскі прэм’ер-міністар Уладан Джорджавіч, патрыярх Канстантынопальскі Атэнагорас I, румынскі мітрапаліт Андрэй Шагуна ды інш.

Пасьля ўтварэньня незалежнай Румыніі і аўтакефальнай Румынскай праваслаўнай царквы арамуны трапляюць пад уплыў румынскага нацыянальнага руху. У выніку народ падзяліўся на прагрэцкую і прарумынскую часткі, меншая дзеля засталася трымацца арамунскай ідэнтычнасьці.

22 траўня 1905 року арамунская меншасьць дабілася права мець уласны(d) мілет у Асманскай імпэрыі, а таксама свабоду веравызнаньня і адукацыі роднай мовай. Аднак празь вялікую ступень асыміляцыі арамуны ня здолелі стварыць уласнай дзяржавы. Больш за тое, у 1897 року нямецкі балканіст Густаў Вайганд адзначыў, што «арамуны пераважна ня проста абыякава, але нават варожа ставяцца да ўласнага нацыянальнага руху».

Падчас барацьбы за Македонію большасьць арамунаў падтрымалі «патрыярхісцкую» Грэцыю. У часе I і II сусьветнай войнаў Італія намагалася перавабіць арамунаў на свой бок, прапануючы нават стварыць аўтаномію(d). Гэты праект ня меў значнага посьпеху; наадварот, сярод выбітных дзеячоў грэцкага Супраціву былі такія арамуны, як Андрэас Дзімас, Стэфанас Сарафіс, Аляксандрас Своляс.

Культура

Большасьць арамунаў — праваслаўныя хрысьціяне, якія трымаюцца юліянскага календара.

У народнай кухні заўважны ўплыў міжземнаморскай кухні ды сярэднеўсходняй кухняў.

Вядомыя арамуны

Асноўны артыкул: Сьпіс арамунаў

• Георгіяс Авэраф — прадпрымальнік, філянтроп
• Яніс Бутарыс — палітык, прадпрымальнік
• Джэорджэ Бэкалі — прадпрымальнік, палітык
• Крыстыян Гацу — гандбаліст
• Алена Георгі — сьпявачка
• Уладан Джорджавіч — палітык, дыплямат, лекар, пісьменьнік
• Нягу Джувара — гісторык, філёзаф, дыплямат
• Майкл Дукакіс — палітык
• Эвангеляс Запас — філянтроп, прадпрымальнік
• Ёакім III — патрыярх
• Ёван Змай — паэт
• Ёаніс Калетыс — палітык
• Ён Люка Караджале — драматург, пісьменьнік, журналіст
• Тома Караджыю — актор тэатру, тэлевізіі і кіно
• Ён Карамітру — палітык, актор
• Кірыл — патрыярх
• Сьпірыдон Лямбрас — палітык, прафэсар
• Браты Манакі — кінэматаграфісты
• Дамінік Масэану — гімнастка
• Сэрджыю Нікалаеску — кінарэжысэр, актор, палітык
• Канстантын Нойка — філёзаф, эсэіст, паэт
• Браніслаў Нушыч — драматург, празаік, сатырык
• Аляксандрас Папагас — вайсковец, палітык
• Дан Піца — кінарэжысэр, сцэнарыст
• Ёван Стэрыя Попавіч — драматург, паэт, юрыст, філёзаф
• Тошэ Праескі — сьпявак
• Аляксандрас Сволас — палітык
• Сіман Сіна — банкір, дыплямат
• Георг Сіна — прадпрымальнік, банкір
• Рыгас Фэрэас — пісьменьнік, рэвалюцыянэр
• Георге Хаджы — футбаліст, трэнэр
• Яніс Хаджы — футбаліст
• Сымона Халеп — тэнісістка

Глядзіце таксама

• Істра-румыны
• Мэглена-румыны
• Трака-румыны
• Валахі