Беларускія народныя казкі

Беларускія казкі — творы вуснай творчасьці беларускага народу, папулярны фальклёрны жанр, перадаваны з пакаленьня ў пакаленьне.

Народныя казкі маюць павучальны характар, звычайна маюць пэўную мараль: любоў да роднай зямлі, роднай хаты, сям’і, праслаўленьне мудрасьці, мужнасьці, кемьлівасьці, асуджэньне здрайцаў, гультаёў, прыгнятальнікаў простага люду. Таксама прысутныя гумарыстычныя і сатырычныя творы, якія не нясуць выразнага пэдагагічнага характару. Таксама ў народных казках могуць знайсьці адлюстраваньне пэўныя гістарычныя падзеі.

Remove ads

Характарыстыка

Беларускія казкі маюць падабенства на казачны эпас славян, асабліва бліжэйшых суседзяў, рускіх і ўкраінцаў^[1], але яны маюць свае адметныя рысы, ствараючы суцэльную прастору пэрсанажаў, тэм і сюжэтаў. Ім уласьцівыя глыбокая народная мудрасьць, высокая паэтычнасьць вобразаў, нязломная і сьветлая вера ў чалавека, у яго сілы і магчымасьці, маральная цнатлівасьць і чысьціня, непараўнаны, непераймальны гумар і вострая сатыра, прастата і даступнасьць зьместу, займальнасьць апавяданьня^[2].

Асноўным адрозьненьнем беларускіх казак зьяўляецца моцная міталягічная аснова. Яны данесьлі да нас шматлікія рысы побыту і сьветаўспрыманьня ранейшых часоў, якія былі страчаны ў фальклёры іншых славянскіх народаў^[3].

Каля 50 сюжэтных тыпаў беларускіх казак ня маюць аналягаў у міжнародных паказальніках казачных сюжэтаў^[3].

Некаторыя жанры ў беларусаў куды багацейшыя, чым у суседзяў: да прыкладу, у беларускім рэпэртуары каля 500 сюжэтаў легендарных казак, ва ўкраінскім — 196, а ў расейскім — 56^[4].

Адметная асаблівасьць беларускага казачнага эпасу — казкі аб гераічных волатах-асілках, якія перамагаюць розных пачвар («Каваль-волат», «Удовін сын»). Да больш позьніх ставяцца казкі сацыяльна-бытавыя («Пану навука», «Мужык і пан», «Зайздросны поп»). Многія беларускія казкі, асабліва бытавыя, працятыя жыцьцярадасным гумарам^[5].

Remove ads

Клясыфікацыя

Умоўна беларускія казкі можна падзяліць на тры асноўныя групы^[2]:

Казкі пра жывёл
Чарадзейныя або мітычныя казкі
Бытавыя казкі, аповяды і анекдоты

Кожная з груп беларускіх казак вылучаецца сваімі асаблівасьцямі зьместу, сыстэмай вобразаў, характэрнымі прыёмамі мастацкага адлюстраваньня рэчаіснасьці^[1]. Менш пашыраны казкі кумулятуўныя, авантурныя, навелістычныя, дакучныя^[6].

Казкі пра жывёл

Казкі пра жывёл лічацца найбольш старажытнымі па паходжаньні, зьмястоўнай сутнасьцю сваёй яны ўзыходзяць яшчэ да такіх раньніх формаў першабытнага сьветапогляду, як анімізм (адушаўленьне) і антрапамарфізм (ачалавечваньне). Трэба бачыць у іх таксама і далёкія водгукі татэмізму^[2]. Па сваім зьмесьце казкі аб жывёлах выглядаюць злучэньнем чалавечага і жывёльнага элемэнта^[2]. Беларускія казкі аб жывёлах на думку многіх аўтарытэтных дасьледчыкаў, багатыя, разнастайныя, вылучаюцца высокім паэтычным майстэрствам і ўпрыгожваюць казачны эпас усходніх славян^[7].

Паводзіны жывёл у казках атаясамліваюцца зь дзейнасьцю чалавека, гэтыя казкі часткова адлюстравалі ў сабе розныя эпохі гістарычнага разьвіцьця ўсходніх славян наогул і беларускага народу ў прыватнасьці^[8].

Чарадзейныя казкі

Чарадзейныя казкі па сваім паходжаньні таксама належаць да найбольш старажытных. Галоўнае ў іх зьмесьце — гэта мары і спадзяваньні людзей на лепшае жыцьцё ў будучым, іх імкненьні пакараць сабе сілы прыроды і перамагчы сацыяльнае зло, а таксама іх барацьба з чужаземнымі ворагамі — заваёўнікамі^[2]. У аснове многіх чарадзейных казак ляжыць сацыяльны канфлікт, які адлюстраваў спрадвечнае жаданьне працоўных пазбавіцца ад эксплюатацыі^[1]. У казачным эпасе беларускага народу колькасна пераважаюць чарадзейныя казкі, у якіх дзейнічаюсь героі, здольныя на незвычайныя ўчынкі, нярэдка яны разам з памочнікамі перамагаюць злосных пачвар^[6]. У гэтых казках выяўляюцца мары чалавека пра лепшае жыцьцё^[6].

Існуе шэраг чарадзейных казак, дзе распавядаецца пра пераўтварэньні чалавека ў жывёл («Аб ведзьме, што мужыка ў сабаку перакінула», «Пра ахотніка», «Казачнік і пасельнік»). Дасьледчыкі лічаць такі пласт казак адным з самых старажытных і зьвязваюць яго з татэмічнымі ўяўленьнямі людзей^[9].

Да нашага часу дайшло шмат беларускіх казак і песень, якія захавалі вобразы і сюжэты былін. У распаўсюджанай беларускай казцы «Іванка Прасьцячок» бачныя сьляды быліннага сюжэту. Як і Ільля Мурамец, Іванка Прасьцячок седзьма сядзеў на печы трыццаць тры гады. Яго вылечваюць тры старцы, пасьля чаго ён ідзе змагацца супраць памешчыкаў, прыгнятальнікаў беларускага народу. Служэньню грамадзкаму абавязку і заняволенай радзіме падпарадкаваныя ўсе дзеяньні Іванкі Прасьцячка. У казцы выкарыстоўваюцца былінныя прыёмы гіпэрбалізацыя для адлюстраваньня адвагі і волатаўскай адвядзі героя^[10].

Сацыяльна-бытавыя казкі

Сацыяльна-бытавыя казкі маюць больш позьняе паходжаньне. У іх адлюстраваны рост класавай сьвядомасьці працоўных, барацьба супраць сацыяльнай няроўнасьці^[6]. Сярод сацыяльна-бытавых казак асабліва трэба вылучыць пласт антыпанскіх і антыцаркоўных казак. Адмоўным пэрсанажам баларускіх антыпрыгоньніцкіх казак амаль заўсёды зьяўляецца пан-чужаземец^[2]. Прадметам сатырычнага адлюстраваньня ў антыклерыкальных казках часьцей за ўсё зьяўляюцца такія тыповыя рысы духоўнікаў, як ханжанства і крывадушнасьць, прагавітасьць і нахабства, паразітызм і амаральнасьць^[2]. Уласна бытавыя казкі малююць селяніна ў яго паўсядзённым жыцьці, услаўляюць працавітасьць, глыбокі розум, дасьціпнасьць і сьціпласьць простата чалавека, асуджаюць гультайства, прагнасьць, зайздрасьць і іншыя заганы. Многія побытавыя казкі — гумарыстычныя, жартоўныя творы^[1]. Сацыяльна-бытавыя казкі ахопваюць шырокае кола сацыяльных праблем: цяжкае жыцьцё прыгоннага сялянства, антаганістычныя супярэчнасьці ў класавым грамадзтве, высьмейваюцца эксплюатацыя працоўных, выкрываецца рэакцыйная сутнасьць царквы, крытыкуюцца людзкія заганы і недахопы^[6].

Па асаблівасьцях адлюстраваньня рэчаіснасьці, па характары мастацкай выдумкі да сацыяльна-бытавых казак набліжаюцца авантурна-навелістычныя^[1].

Значную частку беларускага казачнага эпасу складаюць творы, у якіх высьмейваюцца і ганьбуюцца розныя заганы ў чалавечым характары, напрыклад, непачцівыя адносіны да бацькоў, нетактоўнасьць, зайздрасьць, дурнота, імкненьне пажывіцца за чужы кошт і многія іншыя. Такія творы адлюстроўваюць этычныя і маральныя погляды народу^[2]. Бытавыя казкі сьцьвярджалі ідэал народнага героя — сьмелага, мудрага, дасьціпнага і рашучага^[6].

Remove ads

Пэрсанажы

Асілкі: Вярнідуб, Вярнігар, Гарыня, Мікула Селянінавіч, Медзьвядзюк^[11], Кацігарошак;
Адмоўныя героі: Паганы цмок, Паны;
Знаходлівыя героі: Жыхарка і Несьцерка.

Публікацыі і вывучэньне

Зьбіраньне, публікацыя і вывучэньне беларускіх казак, песень і іншых жанраў фальклёру ставіцца да канца XVIII стагодзьдзя. У першай палове XIX стагодзьдзя выходзіць з друку шэраг каштоўных зборнікаў беларускага фальклёру. Шырокае зьбіраньне, публікацыя і дасьледаваньне беларускага фальклёру пачынаецца ў другой палове XIX стагодзьдзя. У 1868 М. Дзьмітрыеў ў Горадні выдае каштоўны зборнік «Досьвед зьбіраньня песень і казак сялян Паўночна-Заходняга краю». Праз год ім выдаецца ў Вільні «Збор песень, казак, абрадаў і звычаяў сялян Паўночна-Заходняга краю»^[10].

Шмат зрабіў у галіне збору і публікацыі беларускага фальклёру І. Насовіч. З 1886 году сталі выходзіць зборнікі беларускага фальклёру Е. Р. Раманава пад агульнай назвай «Беларускі зборнік» (9 выпускаў), куды ўвайшлі 1200 народных песень і 321 казка, сотні прыказак, загадак, замоў. Гэта першы зьбіральнік, які сам асабіста запісваў беларускі фальклёр^[10].

Другім буйным зьбіральнікам беларускага фальклёру, у тым ліку і казак, быў П. Шэйн, які выдаў зборнік у чатырох кнігах пад агульнай назвай «Матэрыялы для вывучэньня побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю»^[10].

Зьбіраньнем і вывучэньнем беларускіх казак займаліся Е. Раманаў, А. Пыпін, А. Весялоўскі, А. Лабада, У. Мілер^[10], М. Федароўскі, А. Сержпутоўскі, П. Бяссонаў, П. Шэйн, М. Нікіфароўскі, З. Радчанка, У. Вярыга, А. Шлюбскі і іншыя.

Толькі ў дарэвалюцыйны час выдадзена каля ста зборнікаў беларускага фальклёру, безумоўна, гэта нязначная частка таго, што існавала ў народзе.

Remove ads

Ацэнкі

Вядомы казказнаўца С. Саўчанка казаў:

	…мы можам сьмела сьцьвярджаць, што па жывасьці і хараству апавяданьня беларускія казкі ня маюць сабе роўных

Беларускія казкі патрапілі ў знаныя зборнікі рускіх казак А. Афанасьева, у «Bajarz polski» А. Глінскага і атрымалі ў фалькларыстаў высокую ацэнку. Яны папулярныя ня толькі ў суседзяў, напрыклад, з 1966 па 1980 г. у Нямеччыне зборнік выбраных беларускіх казак на нямецкай мове «Belorussische Volksmarchen» перавыдаваўся дзесяць разоў^[12] Са 122 казак, якія ўвайшлі ў зборнік, 36 зьяўляюцца перакладам упершыню апублікаваных беларускіх казак, запісаных вядомым спэцыялістам па казках Л. Барагам. Ён таксама зьяўляецца аўтарам падрабязнага навуковага камэнтарыя да казачных тэкстаў і пасьляслоўя да гэтага збору^[13]^[14].

Remove ads

Праект «Беларускія народныя казкі для дзетак»

17 лістапада 2010 году ў галерэі Нацыянальнай бібліятэкі адбылася прэзэнтацыя кнігі «Народныя казкі для дзетак».

Знойдзеныя ў розных рэгіёнах Рэспублікі Беларусь Алегам Хаменкам старадаўнія беларускія казкі былі бязвыплатна перададзены ЮНІСЕФ^[15].

На паштовых марках

Беларускія народныя казкі зьяўляюцца папулярнай тэматыкай паштовых марак Беларусі^[16]. Зрэшты, выявы з пэрсанажамі беларускіх казак сустракаюцца таксама і на марках іншых краінаў.