Енісейскія мовы

Енісе́йскія мовы (састар. енісе́йска-асьця́цкія) — сям’я моваў, распаўсюджаная ў Расеі, у цэнтральнай Сыбіры, у прыватнасьці ў басэйне ракі Енісей. Верагодна, мае адзіную жывую мову, якая хутка вымірае. У дачыненьні лінгвістычнай роднасьці ня мае даведзеных роднасных моўных сем’яў.

енісейскія мовы
Народнасьць	енісейскія народы
Арэал	Сыбір
Лінгвістычная клясыфікацыя	Сына-каўкаская макрасям’я (гіпотэза) Дэнэ-енісейская макрасям’я (гіпотэза) Енісейская сям’я
Склад	паўночная (кецка-юская), паўднёвая (арынска-коцкая) галіны
Колькасьць носьбітаў	~100—200 чал.
Арэал енісейскіх моваў. Штрыхоўкай — XVII ст., суцэльным — цяперашні

Унутраная клясыфікацыя

0. Праенісейская мова (пасьля 500 да н. э.; падзел каля І ст. н. э.)

1. Паўночнаенісейскія (падзел каля VIII ст. н. э.)

1.1. Кецкая мова (каля 200 носьбітаў)

1.2. Юская мова † (зьнікла ў канцы ХХ ст.)

2. Паўднёваенісейскія †

2.1. Коцка-асанскія (падзел каля ХІІІ ст. н. э.)

2.1.1. Коцкая мова † (зьнікла ў сярэдзіне ХІХ ст.)

2.1.2. Асанская мова † (зьнікла ў ХІХ ст.)

2.2. Арынска-пумпакольскія (падзел каля сярэдзіны VI ст.)

2.2.1. Арынская мова † (зьнікла каля ХІХ ст.)

2.2.2. Пумпакольская мова † (зьнікла каля сярэдзіны XVIII ст.)

Толькі дзьве мовы сям’і выжылі да нашых дзён, кецкая ды юская (вядомая таксама як сымскі дыялект кецкае мовы), апошняя, аднак, зьнікла напрыканцы ХХ ст. Іншыя вядомыя мовы сям’і — арынская, асанская, пумпакольская, коцкая мовы — вымерлі цягам дзьвюх папярэдніх стагодзьдзяў. Серад іншых пісьмова засьведчаных моваў да енісейскіх моваў, верагодна, адносіліся буклінская, байкацкая, ярынская, ясьцінская, ашкыштымская ды кайбалкыштымская. Іх ідэнтыфікацыя як енісейскіх абапіраецца перадусім на расейскія падаткавыя ўліковыя запісы пэрыяду XVII ст., аднак ад гэтых моваў засталіся толькі некаторыя асабістыя імёны.

Згодна з кітайскімі крыніцамі, енісейскамоўныя народы, магчыма, былі аднымі з народаў хаўрусу плямёнаў хуну^[1][2], якія ў сваю чаргу лічацца продкамі гунаў, аднак гэтыя гіпотэзы цяжка паддаюцца спраўджваньню з прычыны маленькай колькасьці існых зьвестак^[3]. Тым ня менш, адзначаецца адзін сказ на мове аднаго з хунскіх плямёнаў, цзэ; гэты сказ знаходзіць паралелі зь енісейскімі моўнымі рысамі.

Лінгвістычныя рысы

Енісейскія мовы маюць шмат агульных рысаў з паўднёвымі сыбірска-цюрскімі мовамі, а таксама самадыйскімі мовамі ды эвенкійскай мовай, што тлумачыцца агульнымі арэальнымі кантактамі. Серад гэтых рысаў адзначаюцца граматычныя й фанэтычныя, напрыклад вялікія адлегласьці ў гармоніі насавых зычных, леніцыя, выкарыстаньне пасьлялогаў або энклітык у якасьці сувязі ў даданых сказах^[4]. Енісейскі тып намінальных энклітык набліжаецца да склонавых сыстэмаў у геаграфічна блізкіх сем’ях.

У прасодыі адзначаецца наяўнасьць розных сьведчаньняў, паводле якіх енісейскія мовы як дэманструюць тон (да чатырох) або ня маюць яго ўвогуле. Паводле сьведчаньняў узьнікненьне тонаў суправаджаецца разам з гляталізацыяй, падаўжэньнем галосных і асаблівымі зьменамі ў фаналёгіі. У граматыцы — вельмі складаная марфалёгія дзеясловаў.

Марфалёгія

• Асабістыя займеньнікі:

	Адз. л.			Мн. л.
	1.	2.	3.	1.	2.	3.
Кецкая	āˑ(t)	ūˑ	būˑ	ɤ̄ˑt ~ ɤ́tn	ɤ́kŋ	būˑŋ
Юская	āt	ū	bū	ɤ́tn	kɤ́kŋ	béìŋ
Коцкая	ai	au	uju ~ hatu (м.р.) uja ~ hata (ж.р.)	ajoŋ	auoŋ ~ aoŋ	uniaŋ ~ hatien
Асанская	aj	au	bari	ajuŋ	avun	hatin
Арынская	ai	au	au	aiŋ	aŋ	itaŋ
Пумпакольская	ad	u	adu	adɨŋ	ajaŋ	?

Лексыка

• Лічэбнікі:

У наступнай тубліцы прыведзеныя лічэбнікі енісейскіх моваў і спроба рэканструкцыі некаторых старажытных формаў^[5]:

Gloss	Енісейскія мовы й дыялекты						Наяўныя рэканструкцыі
	Паўн. галіна		Паўдн. галіна
	Кецкія дыялекты	Юская	Коцка-асанскія		Арынска-пумпакольскія
	SK		Коцкая	Асанская	Арынская	Пумпакольская	Старасьцін
1	qūˑs	χūs	huːtʃa	hutʃa	qusej	xuta	*xu-sa
2	ɯ̄ˑn	ɯ̄n	iːna	ina	kina	hinɛaŋ	*xɨna
3	dɔˀŋ	dɔˀŋ	toːŋa	taŋa	tʲoŋa ~ tʲuːŋa	dóŋa	*doʔŋa
4	sīˑk	sīk	tʃeɡa ~ ʃeːɡa	ʃeɡa	tʃaɡa	ziang	*si-
5	qāˑk	χāk	keɡa ~ χeːɡa	keɡa	qala	hejlaŋ	*qä-
6	aˀ ~ à	àː	χelutʃa	ɡejlutʃa	ɨɡa	aɡɡɛaŋ	*ʔaẋV
7	ɔˀŋ	ɔˀŋ	χelina	ɡejlina	ɨnʲa	onʲaŋ	*ʔoʔn-
10	qɔ̄ˑ	χɔ̄	haːɡa ~ haɡa	xaha	qau ~ hioɡa	hajaŋ	*ẋɔGa
20	ɛˀk	ɛˀk	iːntʰukŋ	inkukn	kinthjuŋ	hédiang	*ʔeʔk ~ xeʔk
100	kiˀ	kiˀ	ujaːx	jus	jus	útamssa	*kiʔ ~ ɡiʔ / *ʔalVs-(tamsV)

• Узоры этымалёгіі:

Ніжэй прадстаўленыя некаторыя енісейскія глёсы, а таксама спробы рэканструкцыі іх старажытных адпаведнікаў^[5]:

Глёса	Енісейскія мовы й дыялекты								Наяўныя рэканструкцыі
	Паўн. галіна				Паўдн. галіна
	Кецкія дыялекты			Юская	Коцка-асанскія		Арынска-пумпакольскія
	SK	NK	CK		Коцк.	Асан.	Арын.	Пумп.	Вайда	Старасьцін	Ўэрнэр
лістоўніца	sɛˀs	sɛˀs	šɛˀš	sɛˀs	šet	čet	čit	tag	*čɛˀç	*seʔs	*sɛʔt / *tɛʔt
рака	sēˑs	sēˑs	šēˑš	sēs	šet	šet	sat	tat	*cēˑc	*ses	*set / *tet
камень	tʌˀs	tʌˀs	tʌˀš	čʌˀs	šiš	šiš	kes	kit	*cʰɛˀs	*čɨʔs	*t'ɨʔs
палец	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀχ	tʰoχ	?	intoto	tok	*tʰɛˀq	*tǝʔq	*thǝʔq
смала	dīˑk	dīˑk	dīˑk	dʲīk	čik	?	?	?	*čīˑk	*ǯik (~-g, -ẋ)	*d'ik
воўк	qɯ̄ˑt	qɯ̄ˑti	qɯ̄ˑtə	χɯ̄ˑt	(boru ← запазыч. зь цюр.)		qut	xotu	*qʷīˑtʰi	*qɨte (˜ẋ-)	*qʌthǝ
зіма	kɤ̄ˑt	kɤ̄ˑti	kɤ̄ˑte	kɤ̄ˑt	keːtʰi	?	lot	lete	*kʷeˑtʰi	*gǝte	*kǝte
сьвятло	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kin	?	lum	?	*kʷɛˀn	*gǝʔn-	?
асоба	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀtʲ	hit	het	kit	kit	*kɛˀt	*keʔt	?
два	ɯ̄ˑn	ɯ̄ˑn	ɯ̄ˑn	ɯ̄n	in	in	kin	hin	*kʰīˑn	*xɨna	*(k)ɨn
вада	ūˑl	ūˑl	ūˑl	ūr	ul	ul	kul	ul	*kʰul	*qoʔl (~ẋ-, -r)	?
бяроза	ùs	ùːse	ùːsə	ùːʰs	uča	uuča	kus	uta	*kʰuχʂa	*xūsa	*kuʔǝt'ǝ

Гіпотэзы роднасьці

Да 2008 году некаторыя лінгвісты не прызнавалі сувязяў енісейскае сям’і зь іншымі любымі сем’ямі. Тым ня менш, іншымі лінгвістамі высоўваліся гіпотэзы пра сувязь енісейскіх моваў зь іншымі эргатыўнымі мовамі Эўразіі.

Дэнэ-енісейская макрасям’я

У 2008 годзе амэрыканскі спэцыяліст па гістарычнай лінгвістыцы Эдўард Вайда прапанаваў шэраг доказаў на карысьць генэалягічных сувязяў паміж енісейскімі мовамі й мовамі на-дэнэ, распаўсюджанымі на ўсходзе Паўночнай Амэрыкі^[6]. На момант публікацыі прапановы Э. Вайды былі станоўча, хоць і асьцярожна, разгледжаныя шэрагам спэцыялістаў па мовах на-дэнэ й енісейскіх мовах, а таксама некаторымі вядомымі лінгвістамі. Нягледзячы на гэта, існуюць крытычныя погляды на гіпотэзу, а таксама сьведчаньні аўтара наконт таго, што гіпотэза цалкам не дапрацаваная.

Макрасям’я карасук

Некаторымі іншымі дасьледчыкамі, у прыватнасьці А. Дульзонам і У. Тапаровым, была прапанавая гіпотэза макрасям’і карасук, у якой енісейскія мовы аб’ядноўваюцца з моваю бурушаскі^[7][8]. Жорж ван Дрым, найбольш прдастаўнічы прыхільнік гіпотэзы моваў карасук, пастулюе, што бурышы (носьбіты бурушаскі) набылі сучаснае месца свайго пражываньня (поўнач Кашміру) у выніку міграцыі з тэрыторыі Цэнтральнай Азіі^[9].

Сына-тыбэцкая сям’я

Асноўны артыкул: сына-тыбэцкія мовы

Як адзначалі некаторыя сучасныя лінгвісты, а таксама дасьледчыкі ХІХ—ХХ стагодзьдзяў, енісейскія мовы маглі зьяўляцца, верагодна, роднаснымі датычна сына-тыбэцкае моўнае сям’і. Пазьней гэтыя ідэі падтрымалі й некалькі іншых мовазнаўцаў^{[10][11][12][13]}.

Сына-каўкаская макрасям’я

Ужо ў першай палове ХХ ст. Боўдам апісвалася гіпатэтычнае моўнае аб’яднаньне, якое, апрача енісейскіх, уключала ў сябе сына-тыбэцкія, паўночнакаўкаскія мовы, а таксама мову бурушаскі. Потым гіпотэзу ў сваіх працах імкнуліся пацьвердзіць Р. Бляйхштайнэр, О. Тэлёр, С. Старасьцін і С. Нікалаеў^[14][5][10]. Пазьней гэтая гіпотэза ўдакладнялася іншымі дасьледчыкамі^[15].