Калмыцкая Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

Калмы́цкая Аўтано́мная Саве́цкая Сацыялісты́чная Рэспу́бліка (Калмы́цкая АССР, па-калмыцку: Хальмг Автономи Советск Социалистическ Республик) — аўтаномная рэспубліка ў складзе РСФСР, што існавала зь перапынкамі ў 1935—1947 ды 1958—1991 рокамі. У траўні 1991 року была ператвораная ў Калмыцкую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку, а ў лютым 1992 року — у Рэспубліку Калмыкію — Хальмґ Тангч.

Калмыцкая Самаўрадчая Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка
па-калмыцку: Хальмг Автономн Советск Социалистическ Республик
Герб	Сьцяг
Агульныя зьвесткі
Краіна	СССР
Статус	аўтаномная рэспубліка
Уваходзіць у	РСФСР
Адміністрацыйны цэнтар	Эліста
Улучае	13 раёнаў (з 1977 року)
Найбуйнейшыя гарады	Эліста, Касьпійскі, Гарадавікоўск
Дата ўтварэньня	1935 / 1958
Дата скасаваньня	1943 (1947[1]) / 1991
Афіцыйныя мовы	калмыцкая, расейская
Насельніцтва (1989)	322 589[2]
Нацыянальны склад	калмыкі, расейцы і інш.
Плошча	74 731 км²
Вышыня па-над узр. м.  · найвышэйшы пункт  · найніжэйшы пункт	222 м  -28 м
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Калмыкіі

Глядзіце таксама: Калмыцкая аўтаномная вобласьць

Даваенны пэрыяд

Калмыцкая АССР была ўтвораная на падставе пастановы Прэзыдыюму ЦВК ад 20 кастрычніка 1935 року шляхам пераўтварэньня аднайменнае аўтаномнае вобласьці. Прыняцьце рашэньня было прымеркаванае да 15-рочча Калмыцкае аўтаномнае вобласьці, ґрунтавалася буйнымі посьпехамі ў эканамічным і культурным будаўніцтве, падрыхтоўкаю нацыянальных кадраў, здольных кіраваць сацыялістычнаю гаспадаркаю й культурным будаўніцтвам рэспублікі. 20 лютага 1936 року адбыўся I рэспубліканскі зьезд Радаў Калмыцкае АССР^[3].

У 1937 годзе была прынятая Канстытуцыя Калмыцкае АССР^[4]. Пастановаю УЦВК ад 24.01.1938 року «Пра ўтварэньне новых улусаў (раёнаў) у Калмыцкай АССР» былі ўтвораныя Яшалцінскі (у выніку разузбуйненьня Заходняга ўлусу), Юсьцінскі (у выніку разузбуйненьня Прыволскага ўлусу), Улан-Хольскі ўлус (за рахунак разузбуйненьня Долбанскага й Лаганскага ўлусаў), Прыюцінскі й Троіцкі (за рахунак ліквідацыі Цэнтральнага ўлусу), Мала-Дзярбетаўскі й Кетчанераўскі ўлусы (за рахунак разузбуйненьня Сарпінскага ўлусу)^[5].

У 1939 годзе агульная колькасьць насельніцтва Калмыцкае АССР склала 179,4 тыс. чалавек^[6].

Нацыянальны склад, 1939 рок (па раёнах і м. Элісьце)^[7]

Народ	Эліста	Долбанскі раён	Заходні раён	Кетчанераўскі раён	Лаганскі раён	Мала-Дзярбетаўскі раён	Прыволскі раён	Прыюцінскі раён	Сарпінскі раён	Троіцкі раён	Улан-Хольскі раён	Чарна-зямельскі раён	Юсьцінскі раён	Яшалцінскі раён
Калмыкі	3 494 (20,4%)	8 297 (33,3%)	3 982 (35%)	10 545 (81%)	9 113 (47,5%)	7 861 (40,6%)	10 100 (61,8%)	8 638 (47,6%)	4299 (34%)	6 046 (51,4%)	12 875 (79%)	10 906 (69,1%)	8 218 (93,8%)	3 543 (20,3%)
Расейцы	13 074 (76,3%)	15 548 (62,4%)	6 205 (54,5%)	2 214 (17,2%)	9 004 (46,7%)	11 286 (58,6%)	4 178 (25,5%)	8 638 (51,2%)	8 191 (64,6%)	5 544 (47,1%)	2 427 (14,6%)	3 915 (24,8%)	469 (5,4%)	10 121 (57,9%)
Казахі	…	242 (1%)	…	…	712 (3,7%)	…	909 (5,6%)	…	…	…	510 (3,1%)	207 (1,3%)	…	…
Татары	…	603 (2,4%)	…	…	154 (0,8%)	…	1 018 (6,2%)	…	…	…	304 (1,9%)	…	…	…
Немцы	…	…	971 (8,5%)	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	2 979 (17%)
Грузіны	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	447 (2,8%)	…	…
Эстонцы	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	425 (2,4%)
Украінцы	187 (1,1%)	…	…	…	…	…	…	…	…	…	…	106 (0,7%)	…	…
Усяго	17 128	24 919	11 387	12 875	19 171	19 360	16 348	16 877	12 629	11 745	16 228	15 777	8 751	17 480
Паказаныя народы з колькасьцю больш за 100 чалавек

Калмыцкая АССР у пэрыяд Нямецка-савецкае вайны. Ліквідацыя АССР

У рокі Нямецка-савецкае вайны частка Калмыцкае АССР была часова акупаваная нямецка-румынскімі войскамі.

10 жніўня 1942 гады немцы занялі райцэнтар Прыютнае, а 12 жніўня — Элісту. У акупаванай Элісьце было разьмешчаны адмысловы нямецкі падразьдзел для барацьбы з савецкімі партызанамі й выведна-дывэрсійнымі ґрупамі, якое ўзначальвалася палкоўнікам Ўольфам, пачалося стварэньне ўзброеных ахоўна-паліцыянцкіх фармаваньняў зь мясцовых мешканцаў. Сфармаваныя зь мясцовых мешканцаў узброеныя фармаваньні ўжываліся немцамі для аховы аб’ектаў, нясеньня патрульнае службы, аховы флянґаў нямецкіх падразьдзелаў, вядзеньня выведкі й назіраньня, барацьбы з савецкімі партызанамі й выведна-дывэрсійнымі ґрупамі^[8], пазьнейша быў сфармаваны Калмыцкі кавалерыйскі корпус.

На акупаванай тэрыторыі Калмыцкае АССР разгарнуўся партызанскі рух.

19 лістапада 1942 року савецкія войскі перайшлі ў наступ.

21 лістапада 1942 року была вызваленая Хулхута, 27 сьнежня — Яшкуль. 1 студзеня 1943 року ўдарная ґрупа 28-е арміі авалодала Элістою й выйшла на мяжу Рамонтнае — Прыютнае, дзе злучылася з часткамі 51-е арміі. У хуткім часе была вызваленая ўся тэрыторыя рэспублікі. У пэрыяд акупацыі была разбураная сталіца рэспублікі Эліста і ўлусные цэнтры, гаспадаркі, 124 калгасаў, 10 саўгасаў ды 14 МТС, грамадзкія будынкі, майстэрні і збудаваньні, школы, лякарні, клюбы й дамы культуры. Насельніцтва рэспублікі пачало аднаўленьне разбуранае гаспадаркі. Ужо да восені 1943 року колькасьць гаспадаркаў і прадпрыемстваў рэспублікі амаль дасягнула даваеннае лічбы: працавала 142 калгасы, 17 МТС, 13 саўгасаў, 53 прадпрыемствы мясцовае прамысловасьці й прамысловае каапэрацыі^[9].

Узброеныя банды, сярод якіх былі былыя паліцыянты, леґіянэры й дэзэртыры, працягвалі дзейнічаць на тэрыторыі Калмыкіі пасьля адступу нямецкіх войскаў^[10][11]. Да канца сьнежня 1943 року гэтыя ґрупы былі ў асноўным зьліквідаваныя, працягвалі дзейнічаць толькі 4 ґрупы агульнаю колькасьцю ў 17 чалавек^[12].

У адпаведнасьці з Загадам Прэзыдыюма ВР СССР ад 27 сьнежня 1943 року «Пра ліквідацыю Калмыцкае АССР і стварэньні Астраханскае вобласьці ў складзе РСФСР» рэспубліка была скасаваная. Калмыцкае насельніцтва ў хадзе апэрацыі «Ўлусы» напрыканцы 1943 — пачатку 1944 року было дэпартаванае ва ўсходнія раёны краіны па абвінавачваньні ў супрацоўі з гітлераўцамі і здрадзе інтарэсаў Бацькаўшчыны^[13]. Тэрыторыя рэспублікі была падзелена між Стаўрапольскім краем, Астраханскаю, Растоўскаю й Сталінградзкаю вобласьцямі, а сталіца — места Эліста перайменаваная ў Стэпавы.

25 лютага 1947 року Вярхоўная Рада СССР выдаліла згадку пра аўтаномію з арт. 22 Канстытуцыі СССР^[14].

Аднаўленьне нацыянальнае аўтаноміі

Паводле рашэньняў XX зьезду КПСС Вярхоўная Рада СССР на шостай сэсіі ў лютым 1957 року зацьвердзіў Загад Прэзыдыюму Вярхоўнае Рады Саюза ССР ад 9 студзеня 1957 року «Пра ўтварэньне Калмыцкае аўтаномнае вобласьці ў складзе РСФСР»^[15].

Калмыцкая аўтаномная вобласьць стваралася зрэзанаю ад ранейшае тэрыторыі, якая была да рэпрэсіяў: частка тэрыторыі заставалася ў складзе Астраханскае вобласьці й Стаўрапольскага краю па цяперашні час. Вобласьць аднаўлялася ў зьмененым складзе (10 вясковых раёнаў — Заходні, Яшалцінскі, Прыютненскі, Сарпінскі, Прыозёрны, Цаліны, Касьпійскі, Яшкульскі, Юсьцінскі, Чарназямельскі) з цэнтрам у Элісьце (якой вярнулі папярэднюю назву). Агульная плошча была роўная 75,9 тыс. кв. км. Цягам 1957—1959 рокаў з розных раёнаў Сыбіры, Сярэдняе Азіі й Казахстану ў родныя стэпы вярнулася 18 158 сем’яў (72 665 чалавек)^[15].

29 ліпеня 1958 року Прэзыдыюм Вярхоўнае Рады СССР прыняў рашэньне пра пераўтварэньне аўтаномнае вобласьці ў аўтаномную рэспубліку^[16]. Насельніцтва (паводле перапісу 1959) склала 184,9 тыс. чалавек. 28 кастрычніка 1958 року ў Элісьце ва ўрачыстым становішчы адкрылася першая сэсія Вярхоўнае Рады Калмыцкае АССР^[15]. 25 сьнежня таго ж року ў арт. 22 Канстытуцыі СССР 1936 року была вернутая згадка пра аўтаномію^[17], а праз 2 дні згадка пра Калмыцкую АССР была зноў улучаная ў арт. 14 Канстытуцыі РСФСР 1937 года^[18].

18 кастрычніка 1990 року Вярхоўная Рада Калмыцкае АССР прыняла Дэклярацыю пра дзяржаўны сувэрэнітэт, у адпаведнасьці зь якою АССР была ператвораная ў Калмыцкую ССР. 24 траўня 1991 року Зьезд народных дэпутатаў РСФСР зацьвердзіў гэтае рашэньне, занясучы папраўку ў арт. 71 Канстытуцыі РСФСР 1978 року^[19].

20 лютага 1992 року Вярхоўная Рада Калмыкіі ўсталяваў назву «Рэспубліка Калмыкія — Хальмґ Тангч»^[20]. Праз 2 месяцы (21 красавіка) новая назва рэспублікі зацьверджаная Зьездам народных дэпутатаў Расеі^[21].