Парадокс

Парадо́кс (ад стар.-грэц. παράδοξος — «нечаканы, дзіўны»^[1]) — лягічнае сьцьвярджэньне, якое супярэчыць само сабе, ідзе насуперак з чыімі-небудзь чаканьнямі^[2][3][4][5]; меркаваньне, якое разыходзіцца з агульнапрынятымі поглядамі, супярэчыць разумнаму сэнсу^[1].

Парадокс звычайна ўключае ў сябе супярэчлівыя, але ўзаемазьвязаныя элемэнты, якія існуюць адначасова й захоўваюцца зь цягам часу^[6][7][8]. Яны прыводзяць да «пастаяннай супярэчнасьці паміж узаемазалежнымі элемэнтамі», якая вядзе да трываляга «адзінства супрацьлегласьцяў»^[9].

Лягічныя парадоксы

Асноўны артыкул: Лягічны парадокс

Лягічны парадокс — супярэчнасьць, якая мае статус лягічна карэктнага вываду й, разам з тым, прадстаўляе сабой разважаньне, якое прыводзіць да заключэньняў, якія ўзаемна выключаюцца. Лягічная памылка парадоксу тлумачыцца няслушным выбарам лягічных пасылак, напрыклад, калі гаворка ідзе пра прадметы, якія ня маюць выразнага вызначэньня^[10].

Існуе два віды лягічных парадоксаў: апорыя й антыномія.

• Апорыя характарызуецца наяўнасьцю арґумэнту, які супярэчыць відавочнай, агульнапрынятай думцы, разумнаму сэнсу.
• Антыномія характарызуецца наяўнасьцю двух меркаваньняў, якія супярэчаць адно аднаму.

Навуковыя парадоксы

Асноўны артыкул: Навуковы парадокс

Сучасныя навукі, якія выкарыстоўваюць лёгіку ў якасьці інструмэнта пазнаньня, нярэдка напіхваюцца на тэарэтычныя супярэчнасьці. Гэта бывае абумоўлена лягічнымі памылкамі ў пабудове меркаваньняў, недасканаласьцю існуючых у цяперашні час навуковых мэтадаў альбо недастатковай дакладнасьцю інструмэнтаў, якія выкарыстоўваюцца ў досьведах, а таксама неадэкватнасьцю прынятай ідэалізацыі, то бок няслушнай аксіёматызацыі тэорыяў.

Наяўнасьць парадоксу стымулюе да новых дасьледаваньняў, больш глыбокага асэнсаваньня тэорыі, яе «відавочных» пастулатаў і нярэдка прыводзіць да поўнага яе перагляду.

У філязофіі

Схільнасьць да парадоксаў займае цэнтральнае месца ў філязофіі Лао-цзы, Зянона Элейскага, Чжуан-Цзы, Геракліта, Бхартры, Майстара Экхарта, Ґеґеля, Кʼеркегора, Ніцшэ й іншых. Сёрэн Кʼеркегор, напрыклад, піша^[11] ў «Philosophical Fragments»:

Але ня варта думаць дрэнна пра парадокс, бо парадокс — гэта запал думкі, а мысьляр без парадоксу падобны закаханаму бяз страсьці. Але канчатковай мэтай кожнай страсьці заўсёды зьяўляецца жаданьне ўласнага падзеньня, і таму канчатковай мэтай разуменьня таксама зьяўляецца жаданьне сутыкненьня, хаця так ці інакш сутыкненьне павінна стаць падзеньнем. У гэтым заключаецца галоўны парадокс думкі: жадаць адкрыць нешта, што сама думка ня можа спасьцігнуць.

У мэдыцыне

Парадаксальная рэакцыя на наркотык можа быць процілеглая таму, што можна было б чакаць. Некаторыя з парадоксаў распаўсюджаныя й рэгулярна выкарыстоўваюцца ў мэдыцыне, напрыклад, выкарыстаньне стымулятараў, такіх як адэрал і рыталін, пры лячэньні сындрому дэфіцыту ўвагі й гіпэрактыўнасьці (таксама вядомага як СДВГ), у той час як іншыя выкарыстоўваюцца рэдка й могуць быць небясьпечнымі^[12].

Згодна з парадоксам курца, курэньне цыгарэт, нягледзячы на даказаную шкоду, мае дзіўную зваротную карэляцыю з эпідэміялагічнай распаўсюджанасьцю пэўных захворваньняў.

Парадоксы ў законатворчасьці

У 2013 годзе расейская Фэдэральная служба па наглядзе ў сфэры сувязі, інфармацыйных тэхналёгіяў і масавых камунікацыяў выдала дакумэнт, які вызначыў нецэнзурныя «чатыры агульнавядомыя словы», якія зьяўляюцца недапушчальнымі для ўжываньня ў СМІ^[13]. Пры гэтым, згодна зь дзеючай практыкай, дакумэнт павінен быць апублікаваны ў СМІ й дакумэнт павінен утрымліваць забароненыя словы, але ў гэтым выпадку ён супярэчыў бы сам сабе^[14].