Самадыйскія народы

Самады́йскія народы — тэрмін, якім азначаецца група параўнальна малалікіх этнасаў поўначы Расеі, што размаўляюць на самадыйскія мовах (уральская моўная сям’я). Жывуць у асноўным на паўночным усходзе эўрапейскае часткі Расеі, а таксама ў паўночнай Сыбіры, дзе найбольшыя з самадыйскіх этнасаў з часоў савецкае палітыкі карэнізацыі маюць аднайменныя аўтаномныя тэрытарыяльныя ўтварэньні.

Агульная колькасьць усіх самадыйскіх народаў складае прынамсі ня больш за 50 тыс. чалавек^[1]. Практычна ўсе сучасныя самадыйскія народы цесна зьвязаныя з спэцыфічнай гаспадаркай тундравых і лесатундравых зонаў, гістарычна маючы качавы або паўкачавы лады жыцьця.

Мовы самадыйскіх народаў маюць пэўную блізкасьць між сабою, з прычыны чаго аб’ядноўваюцца ў аднайменны таксон у складзе ўральскае сям’і моваў. Уласна народы, што аб’ядноўваюцца пад тэрмінам самадыйскія народы, імаверна, праяўляюць толькі лінгвістычную роднасьць з прычыны браку вынятковых прыкметаў, наяўных ва ўсіх самадыйцаў і нехарактэрных для іншых суседніх этнасаў.

Назва

Самадыйскі народ (Zemblien) на Новай Зямлі, 1684 г.

Выява самаедаў (Samoyedes), падпісаная таксама як ням. «Die Samogiten» — жамойты, 1684 г.

У сучаснай беларускай тэрміналёгіі ўральскія народы паўночнае Расеі азначаюцца тэрмінамі самады́йскія народы або самады́йцы, засвоенымі з расейскае мовы. Тэрміны самодийские народы і самодийцы ў 1938 годзе прапанаваў расейскі савецкі лінгвіст Георгі Пракоф’еў, пазьней іх перанялі ў гістарычнай і мовазнаўчай тэрміналёгіі беларускае мовы. У літаратуры заходніх краінаў выкарыстоўваецца пераважна тэрмін Samoyedic, які, сваім парадкам, паходзіць ад састарэлага расейскага самоѣдъ (у множным ліку самоѣдь^[2], самоядь^[3], самоедь^[4][5][6]) — экзаэтноніму, які ўжываўся расейцамі дзеля пазначэньня шэрагу карэнных народаў Сыбіры^[7].

Назва самаеды датычна ненцаў ад пачатку была расейскім экзаэтнонімам, прытым на ненцаў расейцы перанесьлі гэтую назву ад суседніх лапароў і чудзі^[8], па чым адбылося паступовае перасоўваньне гэтага тэрміну на ўсіх сучасных самадыйскіх народаў.

Народная этымалёгія тлумачыла назву «самаед» як 'чалавек, які сам сябе есьць', што было памылковым. Паводле аднаго зь меркаваньняў, этымалёгія назвы ўзыходзіць да расейскае дыялектнае формы самодин (адзіночны лік), самоди (множны лік), што выкарыстоўвалася ў расейскім маўленьні нганасанаў і энцаў у якасьці саманазваў гэтых групаў. Аднак найбольш верагоднае тлумачэньне назвы «самаед» узыходзіць да формы *same-edne зь літаральным значэньнем 'зямля саамаў'^[9] ('зямля людзей'^[10]). Падобнае значэньне другой часткі назвы ('зямля') вызначаў яшчэ гісторык і этнограф Павал Ёзэф Шафарык, які бачыў у ёй пашыранае ў многіх назвах старажытных народаў слова Getae (Gitae)^[11]. Ён жа сьцьвярджаў, што імя Samojeti ад пачатку было самазвай часткі чудзі — лапароў^[12]. Повязь паміж назвамі Самагітыя і Самаедыя ў 1850 годзе адзначаў летувіскі аўтар Даніла ў часопісе Міністэрства народнай асьветы^[13].

Назву самаедаў (Samojeden) ад фінскай саманазвы Suomalainen яшчэ ў 1862 годзе выводзіў нямецкі гісторык Вольфганг Мэнцэль(en) — гэтак жа, як і назвы прускай Самляндыі (Samland, пазьнейшай «Малой Летувы») і жамойтаў (Samogitien)^[a][14]. А прускі гісторык і этнограф, прафэсар Бэрлінскага ўнівэрсытэту Фэрдынанд Мюлер(fr) у 1837 годзе, увогуле, зазначаў бясспрэчнасьць агульнага паходжаньня назваў самаедаў і прускай Самляндыі^[b][15]. Падобная этымалягічная повязь адзначалася ў 1854 годзе на старонках часопіса Библиотека для чтения(ru), які рэдагаваўся прафэсарам-паліглётам Восіпам Сянкоўскім, выхадцам зь віленскай шляхты і навучэнцам Менскага езуіцкага калегіюму і Віленскага ўнівэрсытэту ў крытычнай нататцы датычна называньня жамойтаў літвой (ліцьвінамі): «Латышы, альбо Леты, чудзкія людзі аднаго кораня зь літоўскай Чудзьдзю, не называюць сябе Літвою; такім чынам, і сястра іхняя, літоўская Чудзь, этнаграфічна, ня мае права на гэтую назву. Уся яна — Жамогусы, Жамогі альбо Жамодзі, Сямогі альбо Сямодзі, адкуль ўтварыліся словы Жамойць і Самагіція. Латышы таксама называюць сябе Земме, Семме, а гэта значыць толькі „свая зямля“ падобна таму, як Сома альбо Суомі, „свая зямля“ Фінляндыя і Суомалайне, „людзі сваёй зямлі“, Фіны, альбо Фінляндцы. Жамогус альбо жмогус значыць — чалавек»^[c][16]. Таксама дасьледнік чудзкай лінгвістыкі Георгі Трусман ў 1898 годзе зьвяртаў увагу на этымалягічную повязь назвы Жмудзь (Жамойць) зь летувіскім žmu (прускім smoy), што параўноўваў з саамскім Same-aednam (ад Same, Sabme 'саам' і aednam 'зямля') і назвай самаедаў^[17]. Тым часам яшчэ ў 1660-х гадох аршанскі шляхціч Адам Рыгор Каменскі Длужык, які трапіў у палон Маскоўскай дзяржавы (далей — на поўнач Сыбіры), у сваім дзёньніку зазначаў, што мова пярмі-зыранаў мае падабенства з жамойцкай (летувіскай)^[d][19].

Падабенства назваў самаедаў з жамойтамі, сярод іншага, прычынілася да таго, што далмацкі гісторык Маўра Арбіні(be) ў сваёй кнізе «Славянскае царства» (1601 год) апісваў хрост апошніх Уладзіславам Ягайлам, называючы іх самаедамі (Samoiedi, Samoieda) разам з сапраўды прыналежнымі да самаедаў абдорцамі(ru)^[20] (у расейскім перакладзе 1722 году — «падданымі літоўскімі»^[21]), якія «пакланяліся ідалу, празванаму Залатой Бабай(ru) і пастаўленаму пры рацэ Об»^[22].

• Самаеды на старых мапах
• 
  Samoyeda. А. Джэнкінсан, 1562 г.
• 
  Samogedi. Г. Меркатар, 1569 г.
• 
  Samogedi. Г. Меркатар, 1587 г.
• 
  Samogeda. Дж. Сьпід, 1626 г.

• 
  Samogedes. Г. Дэліль, 1700 г.
• 
  «Samogessie або краіна самаедаў» (Samoyedes). Г. Дэліль, 1706 г.
• 
  Samogiten. Я. Лёйкен, 1706 г.
• 
  Samogessie. А. Шатлен, 1714 г.

Склад

Пад тэрмінам самадыйскія народы аб’ядноўваецца шэраг уральскіх народаў, мовы якіх маюць большыя повязі ў параўнаньні зь іншымі мовамі ўральскае сям’і. Пад гэтым тэрмінам аб’ядноўваюцца сучасныя самадыйскія народы, якія жывуць у паўночнай Расеі — ненцы, энцы, нганасаны, селькупы, а таксама група г.зв. саянскіх самадыйцаў — лучнасьці іншых самадыйскіх народаў, якія ў гістарычна аглядны пэрыяд жылі ў паўднёвай Сыбіры ў рэгіёне Саянскага хрыбту і з часам асыміляваліся больш уплывовымі суседнімі цюрскімі этнасамі, а потым і расейцамі. Саянскія самадыйцы ўлучалі ў сябе этнічныя групы, вядомыя пад тэрмінамі камасінцы, кайбалы, маторы, карагасы і саёты. Іншым асыміляваным самадыйскім этнасам ёсьць юракі, якія пражывалі на поўначы Расеі^[23].

Сучасныя самадыйскія народы ўлучаюць у сябе ненцаў (паўночна-заходняя Сыбір, Таймыр, паўночны ўсход эўрапейскае Расеі), энцаў і селькупаў (цэнтар паўночнае Сыбіры), а таксама нганасанаў (заходні Таймыр)

Гісторыя

Самаед (анг. Samoged) і самаедзкая жанчына (анг. Samoged Woman). З мапы Дж. Сьпіда, 1626 г.

Як мяркуецца ў сучаснай уралістыцы, прасамадыйская мова, носьбітамі якой была супольнасьць, што дала пачатак будучым самадыйскім этнасам, узьнікла ў выніку распаду праўральскае мовы, што адбылося паводле розных падлікаў у пэрыяд ад VI да ІІІ тыс. да н. э.^[24][25][26] Прарадзіма самадыйцаў, хутчэй за ўсё, была цесна зьвязанай з прарадзімай супольнасьці, зь якой вылучыліся прасамадыйцы — праўральцаў, і знаходзілася ў рэгіёне між сярэдняй Об’ю й Енісеем, што складае цэнтральную частку заходняе Сыбіры^[27].

Сярод суседніх усходніх славянаў вядомыя ўжо з пачатку другога тысячагодзьдзя н. э., па чым паступова трапляюць спачатку ў залежнасьць ад Наўгародзкае рэспублікі (захад арэалу), пазьней паступова ўваходзяць у склад Маскоўскай дзяржавы ў рэчышчы палітыкі засваеньня апошняй Сыбіры.

Пра самаедаў пісаў расейскі гісторык Васіль Тацішчаў: «Зыране <…>, прыняўшы хрост, за расейцаў лічацца, і мова іх пайшла ў забыцьцё, але на поўначы пэўная колькасьць яшчэ іх у паганстве знаходзіцца і лічыцца самаядзю. Ад гэтых да Паўночнага мора, а ад Двіны да гор Паясных цяпер самаядзь, самі завуцца саміа і самагіты, жывуць у лясох бяз хатаў і пераходзяць на захад да Ляпляндыі, а на ўсход да ракі Лены»^[e][28].

У сярэдзіне XVIII стагодзьдзя, амаль адразу ж па адкрыцьці двух агменяў расьсяленьня самадыйскіх народаў, паўночнага ды паўднёвага, падзеленых шырокай паласою зямель арэалу фіна-вугорскіх народаў (мансі й ханты), расейскай акадэмічнай навукай былі высунутыя дзьве гіпотэзы датычна самадыйскага этнагенэзу. Да цяперашняга часу дамінуе г.зв. «паўднёвая гіпотэза», згодна зь якой самадыйскія жывёлагадоўчыя плямёны сфармаваліся ў паўднёвай Сыбіры, пакінуўшы ў якасьці матэрыяльнае спадчыны Каракольскую й Кулайскую археалягічныя культуры. У прыватнасьці, вядомы дасьледнік уральскіх народаў і моваў Матыяс Кастрэн меркаваў, што ў І—ІІ тыс. н. э. у працэсе перасяленьня народаў самадыйцы былі выцесьненыя цюркамі з рэгіёну Саянскіх гораў на поўнач, дзе быў пакладзены пачатак такім народам як ненцы, энцы, нганасаны й селькупы^[29] Продкі сучасных ненцаў пры засяленьні паўднёвага ўсходу эўрапейскае Расеі й поўначы Сыбіры, хутчэй за ўсё, сутыкнуліся з дасамадыйскімі тубыльцамі, этнічнае паходжаньне якіх не паддаецца выяўленьню, аднак разам з тым сьведчаньні даўніх кантактаў захаваліся ў ненецкай міталёгіі ў выглядзе апісаньня мітычнага народу сірця^[30]. Гэтая ж гіпотэза пастулюе паступовае ўваходжаньне тых групаў самадыйцаў, што захавалі свой арэал ў рэгіёне Саянаў, у склад новых цюрскіх этнасаў: сыбірскіх татараў, тувінцаў, хакасаў, шорцаў і г. д.

Ужо ў часы позьняга Сярэднявечча ўсе самадыйскія народы пачынаюць зварачацца ў хрысьціянства, аднак і ў цяперашні час захоўваюцца істотныя перажыткі шаманісцкіх і язычніцкіх практык.

Мова

Геаграфічнае разьмеркаваньне ўральскіх моваў:

     Фіна-пермскія мовы

     Вугорскія мовы

     Самадыйскія мовы

     Юкагірскія мовы

Асноўны артыкул: самадыйскія мовы

Размаўляюць на самадыйскіх мовах, якія ўтвараюць асобную галіну ў складзе ўральскае сям’і моваў. Традыцыйна падзяляюцца на дзьве галіны: паўночнасамадыйскую й паўднёвасамадыйскую, аднак больш новыя клясыфікацыі прапаноўваюць падзел самадыйскае галіны на паўночнасамадыйскую, сельскупскую, камасінскую й маторскую групы. З усіх самадыйскіх моваў найбольшую архаічнасьць праяўляе мова энцаў — энецкая, у той час як мова нганасанаў — нганасанская адметная дзякуючы найбольшай ступені невядомага субстратнага ўплыву. Практычна ўсе самадыйскія мовы нясуць на сабе сьляды суседніх іншамоўных уплываў^[27].

Усе самадыйскія мовы ў пісьмовым дачыненьні адносяцца да моваў, якія атрымалі параўнальна шырокую літаратурную функцыю ў часы СССР падчас палітыкі г.зв. карэнізацыі, да гэтага выкарыстоўваліся толькі пры перакладзе хрысьціянскіх тэкстаў з мэтаю зварачэньня самадыйскіх народаў у хрысьціянства. Ужываецца кірылічны альфабэт. Сучасныя самадыйскія мовы маюць надзвычай абмежаванае выкарыстаньне ў мясцовых СМІ і афіцыйнай рэгіянальнай дзейнасьці.

Заўвагі

1. ням. «Die Finnen nennen sich selbst Suomalainen, daher die Namen Samland, Samogitien, Samojeden»
2. ням. «Müller immer nur Samogiten genannt, und gleich wie dieser Name auf das litthauische Samogitien oder Schamaiten hinweiset, so hat unstreitig auch das preußische Samland rücksichtlich des Namens einen gemeinsamen Ursprung mit den Samojeden»
3. рас. «Я хочу еще подвергнуть исторической и филологической критике членов виленского комитета самый термин Литва. Я не совсем понимаю различие, которое делают они в одном и том же чудском народе, между Литвою и Жмудью. Мне кажется, что понапрасну одну часть этого народа называют Литвою, тогда как другой оставляют общее и настоящее название всего народа, Жмудь. Обе они — та же Жмудь. Слово Литва вовсе не литовское и оно принадлежит столько же и еще более славянской части прежнего литовского господарства, как и чудской. Если жители чудской части отзываются, что они — Литува и что они говорят литувишки, по-литовски, это по-мне значит только, что они употребляют на свой личный счет общее политическое название господарства, а не свое племенное название. Точно так же нынешние Греки, Валахи и южные Швейцарцы, потому, что некогда находились под римским владычеством, хвастаются, будто они — Римляне и говорят по римски (Romei, Rumani, Roman). Латыши, или Леты, чудские люди одного корня с литовскою Чудью, не называют себя Литвою; следовательно, и сестра их, литовская Чудь, этнографически, не имеет права на это название. Вся она — Жемогусы, Жемоги или Жемоди, Семоги или Семоди, откуда произошли слова Жмудь и Самогиция. Латыши также называют себя Земме, Семме, а это значит только «своя земля» подобно тому, как Сома или Суома, «своя земля» Финляндия и Суомалайне, «люди своей земли», Финны, или Финляндцы. Жемогус или жмогус значит — человек. Они просто — человеки, а не литовцы. Замечательно, что у прибалтийских чудских поколений нет особенных названий для их языков: каждое уверяет, что оно изъясняется на языке ма-киль, «языке земли». Как у литовской Чуди, или Жемогусов, вероятно, не было особенного названия для народного языка, то она тем охотнее согласилась называть его «литовским», что слово «Литва» было политическим титулом знаменитого государства, которому Чудь эта принадлежала.»
4. польск. «I stąd się poczyna Permia, a Moskwa zowie ją Zyrany, którzy są ludzie dziwnego języka; mają wiarę ruską; powiadają, że ich chrzcił ś[w.] Stephan. Ludzie przemyślni, mianowicie w lasach, na wodzie, strzelcy z łuków. Język poszedł trochę na żmudzki»^[18]
5. рас. «Зыряне <…>, приняв крещение, за русских почитаются, и язык в забвение пришел, но к северу некоторое количество еще их в язычестве находится и за самоядь почитается. От сих к Северному морю, а от Двины до гор Поясных ныне самоядь, сами зовутся самио и самогиты, живут в лесах без домов и преходят на запад до Лапландии, а на восток до реки Лены»