Юкагірскія мовы

Юкагі́рскія мовы — сям’я чатырох роднасных моваў, дзьве зь якіх зьяўляюцца мёртвымі, астатнія дзьве — распаўсюдажныя сярод невялікае колькасьці носьбітаў народу юкагіраў на Далёкім Усходзе Расеі (паўночны ўсход Якутыі). Колькасьць носьбітаў сучасных юкагірскіх моваў заўважна хістаецца: перапіс насельніцтва Расеі 2002 году засьведчыў 604 носьбіты ўсіх юкагірскіх моваў^[1], але адпаведныя дасьледаваньні адлюстроўваюць зьвесткі пра наяўнасьць толькі 60—80 носьбітаў^[2][3]. Перапіс насельніцтва Расеі засьведчыў наяўнасьць 370 асобаў, для якіх юкагірскія мовы зьяўляюцца роднымі^[4].

Юкагірская сям’я
Народнасьць	юкагіры, чуванцы, анавулы
Арэал	Далёкі Ўсход Расеі
Лінгвістычная клясыфікацыя	Уральска-юкагірская надсям'я (гіпотэза) Юкагірская сям'я
Склад	паўночнаюкагірская, паўднёваюкагірская, амоцкая, чуванская мовы
Колькасьць носьбітаў	ад ~60 да ~600 чал.
Арэал юкагірскіх моваў у XVII ст. (штрыхоўка) і ХХ ст. (суцэльным)

Усе жывыя мовы сям’і разглядаюцца як загрожаныя^[5].

Клясыфікацыя, лінгвагеаграфія

Дачыненьне моваў юкагірскае сям’і да іншых моўных сем’яў не ўсталяванае, праз што гэтая сям’я моваў у лінгвістычнай літаратуры звычайна лічыцца асобнай сям’ёй моваў. Нягледзячы на гэта, існуюць гіпотэзы, згодна зь якімі юкагірскія мовы роднасныя з уральскімі і, такім чынам, утвараюць уральска-юкагірскую надсям’ю^[6]. Ставіліся спробы зьвязаць юкагірскія мовы з індаэўрапейскімі^[7]. Пераважна ў расейскай літаратуры юкагірскія мовы ўключаюцца ў паняцьце палеаазіяцкія мовы, аднак гэты тэрмін аб’ядноўвае няроднасныя мовы і зьяўляецца выключна тэрытарыяльна-гістарычным аб’яднаньнем.

Гістарычны арэал юкагірскіх моваў ахопліваў амаль усю поўнач сучаснага расейскага Далёкага Ўсходу і ўключаў у сябе тэрыторыі ад ракі Анадыр на ўсходзе да ракі Лена на захадзе^[8]. На цяперашні час вядома пра існаваньне чатырох моваў юкагірскай сям’і: паўднёваюкагірскай, паўночнаюкагірскай, амоцкай ды чуванскай, зь якіх жывымі засталіся толькі паўночна- і паўднёваюкагірская мовы. Кіруючыся ранейшымі сьведчаньнямі, высоўваюцца меркаваньні пра ўтварэньне ўсімі мовамі сям’і дыялектнага кантынуўму, у якім найбольш аддаленымі мовамі зьяўляюцца паўночнаюкагірская й паўднёваюкагірская мовы^[9].

Асноўныя рысы

Паўночнаюкагірская й паўднёваюкагірская мовы маюць між сабою адносна невялікую колькасьць агульнае лексыкі і не зьяўляюцца ўзаемназразумелымі.

У граматыцы адзначаецца пэўны набор агульных падабенстваў: маюцца рэшткі гармоніі галосных, фанатактыка зычных, шырока выражаная аглютынацыйная марфалёгія, асаблівыя схемы будовы сказаў, практычна адсутнічае фінітнае падпарадкаваньне. Найбольш адметная асаблівасьць — супрацьпастаўленьне паводле актыўнасьці або інактыўнасьці ў адрозьненьне ад, напрыклад, беларускае мовы, дзе замест гэтага супрацьпастаўленьня дзейнічае супрацьпастаўленьне суб’екту ды аб’екту.

Склад

У склад юкагірскае сям’і залічваюць чатыры мовы, дзьве зь якіх зьяўляюцца мёртвымі. Іншыя маюць параўнальна маленькую колькасьць носьбітаў.

• Амоцкая — вымерла прыблізна ў XVIII ст., аднак сучасьнікі здолелі ажыцьцявіць пісьмовыя сьведчаньні пра носьбітаў мовы, амокаў. Арэал мовы ў цэлым быў блізкі сучасным юкагірскім мовам;
• Паўднёваюкагірская — колькасьць носьбітаў паводле зьвестак на 1989 рок складала каля 30—150 чалавек, лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі перапісу насельніцтва Расеі 2010 року, дае лічбу ў 370 чалавек^[10]. Носьбіты пражываюць у раёне ніжняга цячэньня Індыгіркі, гістарычна шырылася да ракі Лена;
• Паўночнаюкагірская — колькасьць носьбітаў паводле зьвестак 2009 року налічвае ўсяго ад 5 да 10 чалавек^[2], партал Ethnologue, спасылаючыся на зьвесткі перапісу насельніцтва Расеі 2010 року, дае лічбу ў 370 носьбітаў^[11]. Носьбіты пражываюць у раёне верхняй Калымы, на мяжы Якутыі ды Магаданскае вобласьці;
• Чуванская — вымерла прыблізна ў XVIII ст., захаваліся сьведчаньні фразаў і словаў. Была распаўсюджаная на ніжнім Анадыры, што на паўднёвым усходзе Чукоцкай аўтаномнай акругі. Носьбіты перайшлі на няроднасныя чукоцкую й расейскую мовы.

У расейскай літаратуры паўднёваюкагірская ды паўночнаюкагірская мовы могуць лічыцца як калымскі ды тундравы дыялекты адзінай юкагірскай мовы, а юкагірская сям’я мець найменьне юкагіра-чуванскай^[12].