Аляксандр Рыгоравіч Сталетаў

Алякса́ндр Рыгоравіч Стале́таў (29 ліпеня (10 жніўня) 1839, Уладзімір — 15 (27) мая 1896, Масква) — рускі фізік.

Аляксандр Рыгоравіч Сталетаў
руск.: Александр Григорьевич Столетов
Дата нараджэння	29 ліпеня (10 жніўня) 1839[1] ці 10 жніўня 1839(1839-08-10)[1]
Месца нараджэння	Уладзімір, Уладзімірскі павет[d], Уладзімірская губерня, Расійская імперыя[2]
Дата смерці	16 (28) мая 1896 (56 гадоў), 15 (27) мая 1896[1] (56 гадоў) ці 27 мая 1896(1896-05-27)[1] (56 гадоў)
Месца смерці	Масква, Маскоўская губерня, Расійская імперыя[2]
Месца пахавання	Князь-Уладзімірскія могілкі[d]
Грамадзянства	Расійская імперыя
Род дзейнасці	фізік, інжынер, выкладчык універсітэта
Навуковая сфера	фізіка[3], электрамагнетызм[d][3], Ферамагнетыкі[3] і Малекулярная фізіка[3]
Месца працы	Імператарскі Маскоўскі ўніверсітэт
Альма-матар	фізіка-матэматычны факультэт Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта[d] (1860) Уладзімірская класічная мужчынская гімназія[d] (1856)
Вядомыя вучні	Аляксей Сакалоў[d], Мікалай Зварыкін[d], Уладзімір Міхельсон[d] і Дзмітрый Гольдгамер[d]
Вядомы як	даследчык з'яў ферамагнетызму і вонкавага фотаэфекту
Узнагароды	ордэн Ганаровага легіёна
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Атрымаў крывую намагнічвання жалеза (1872), сістэматычна даследаваў вонкавы фотаэфект (1888—1890), адкрыў першы закон фотаэфекту. Даследаваў газавы разрад, крытычны стан і іншыя з’явы. Заснаваў фізічную лабараторыю ў Маскоўскім універсітэце (1874).

Біяграфія

Нарадзіўся ў сям’і небагатага купца, уладальніка бакалейнай крамы і скарняцкай майстэрні Рыгора Міхайлавіча Сталетава. Яго маці, Аляксандра Васілеўна была адукаванай жанчынай і сама рыхтавала сваіх дзяцей (усяго іх было шасцёра) да паступлення ў гімназію, навучаючы іх арыфметыцы і рускай мове. Аляксандр у 4 гады навучыўся чытать і пазней цікавіўся літаратурай, выпускаючы рукапісны часопіс падчас вучобы ў гімназіі^[4]. Брат — Мікалай Рыгоравіч Сталетаў.

Па заканчэнні курса ва Уладзімірскай гімназіі паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Маскоўскага ўніверсітэта, дзе вучыўся ў прафесара Спаскага М. Ф.^[5]. Пасля, калі ён у 1860 годзе закончыў курс, яго пакінулі пры ўніверсітэце для падрыхтоўкі да прафесарскага звання.

З лета 1862 года да пачатку 1866 года прабыў за мяжою, займаючыся фізікай спачатку ў Хайдэльбергу, патом у Гётынгене, Берліне, Парыжы і нарэшце зноў у Гайдэльбергу, у лабараторыі Кірхгофа.

З лютага 1866 года пачаў чытаць лекцыі па матэматычнай фізіцы ў Маскоўскам універсітэце.

У маі 1869 года абараніў магістарскую дысертацыю пад назвай «Общая задача электростатики и приведение её к простейшему случаю» і ў чэрвені таго ж года быў зацверджаны дацэнтам па кафедры фізікі.

У 1871 годзе Сталетаў ізноў паехаў за мяжу, дзе прабыў каля паўгода, працуючы ў лабараторыі Кірхгофа над сваёй доктарскай дысертацыяй. Гэта дысертацыя пад назвай «Исследование о функции намагничения мягкого железа» была абаронена ў красавіку 1872 года. У чэрвені гэтага ж года Сталетаў быў зацверджаны экстраардынарным прафесарам, а ў наступным 1873 годзе ардынарным прафесарам. Сталетаў чытаў спачатку розныя курсы па матэматычнай фізіцы і фізічнай геаграфіі, а пасля перайшоў на выкладанне эксперыментальнай фізікі. Арганізатар першай у Расіі вучэбна-даследчай фізічнай лабараторыі. Непарыўна займаючыся сваім любімым прадметам, фізікай, Сталетаў умеў абудзіць цікавасць да гэтай навукі і ў сваіх шматлікіх вучнях. Большая частка ўніверсітэцкіх прафесароў фізікі былі яго вучнямі.

А. Р. Сталетаў

Усе працы Сталетава, як навуковыя, так і літаратурныя, вылучаюцца вытанчанасцю думкі і выканання. Акрамя заняткаў ва ўніверсітэце, Сталетаў нямала часу прысвяціў працы ў Таварыстве аматараў прыродазнаўства і ў музеі прыкладных навук. На працягу некалькіх гадоў быў старшынёй фізічнага аддзялення Таварыства аматараў прыродазнаўства і дырэктарам фізічнага аддзела пры Політехнічным музеі. Праводзячы ледзь не кожнае лета за мяжой, Сталетаў меў магчымасць пазнаёміцца з усімі выдатнымі заходнееўрапейскімі фізікамі, з якімі пастаянна падтрымліваў зносіны. Прымаў удзел і ў міжнародных кангрэсах. Быў членам многіх вучоных таварыстваў, як рускіх, так і замежных: быў ганаровым членам Таварыства аматараў прыродазнаўства, ганаровым членам Кіеўскага фізіка-матэматычнага таварыства, ганаровым членам Кіеўскага таварыства прыродазнаўцаў, членам Маскоўскага матэматычнага, Рускага фізіка-хімічнага таварыстваў, парыжскага «Société Française de Physique», членам-заснавальнікам і карэспандэнтам парыжскага «Société internationale des électriciens», замежным членам лонданскага «Insitution of Electrical Engineers». Таксама быў ганаровым членам Імператарскага ўніверсітэта св. Уладзіміра.

Акрамя заняткаў навукай Сталетаў цікавіўся літаратурай, мастацтвам. У 1893 годзе трое акадэмікаў — Чабышоў, Брадзіхін і Бекетаў — прапануюць Сталетава ў якасці кандыдата ў члены Расійскай акадэміі навук. Але вялікі князь Канстанцін, презідэнт Акадэміі, не дапускае кандыдатуру Сталетава да выбараў.

Някрэпкі па натуры, Сталетаў перажыў у 1893 годзе вялікія непрыемнасці і канчаткова падарваў сваё здароўе. У канцы 1894 года здароўе Сталетава быццам акрэпла, і ён аддаўся наладжванню фізічнай секцыі на IX з’ездзе прыродазнаўцаў і ўрачоў, выдатна зладзіўшы паказальныя пасяджэнні гэтай секцыі. На працягу года Сталетаў адчуваў сябе яшчэ даволі нядрэнна, але з зімы 1895 года хвароба стала развівацца і праз нейкі час ён сканаў ад запалення лёгкіх.

Памёр А. Г. Сталетаў у Маскве 15(27).5. 1896 года, пахаваны ва Уладзіміры, на Князь-Уладзімірскіх (старых) могілках.

Навуковая праца

Крывая Сталетава

Асноўныя працы ў галіне электрамагнетызму, оптыкі, малекулярнай фізікі, філасофіі.

• Першы паказаў, што пры павелічэнні намагнічваючага поля магнітная ўспрымальнасць жалеза спачатку расце, а затым, пасля дасягнення максімума, памяншаецца (1872).
• Эксперыментальна атрымаў крывую магнітнай пранікальнасці ферамагнетыка (крывая Сталетава).
• Аўтар двух метадаў магнітных вымярэнняў рэчываў (метад тароіда з замкнутым магнітным ланцугом і балістычнае вымярэнне намагнічанасці).
• Правёў шэраг эксперыментаў па вымярэнню велічіні адносіны электрамагнітных і электрастатіческіх адзінак, атрымаў значэнне, блізкае да хуткасці святла (1876).
• Выканаў цыкл работ по вывучэнню вонкавага фотаэфекту, адкрытага ў 1887 годзе Г. Герцам (1888—1890).
• Стварыў першы фотаэлемент, заснаваны на вонкавым фотаэфекце. Разгледзеў інерцыйнасць фотатоку і ацаніў яго запазненне ў 0,001 с.
• Адкрыў прама прапарцыянальную залежнасць сілы фототоку ад інтэнсіўнасці падаючага на фотакатод святла (першы закон вонкавага фотаэфекту, закон Сталетава).
• Адкрыў з’яву паніжэння адчувальнасці фотаэлемента з часам (з’ява фотаэлектрычнага стамлення) (1889).
• Стваральнік колькасных метадаў даследавання фотаэфекту.
• Аўтар метада фотаэлектрнага кантролю інтэнсіўнасці святла.
• Даследаваў несамастойны газавы разрад.
• Выявіў пастаянства адносіны напружанасці электрычнага поля да ціску газа пры максімальным току (пастаянная Сталетава).
• Правёў цыкл работ па даследаванню крытычнага стану рэчыва (1892—1894).

Публікацыі

Пералік прац А. Г. Сталетава прыведзен у «Журнале Русского физико-химического общества», т. 29, ст. 72. Акрамя дзвюх дысертацый, найбольш важныя артыкулы:

• Столетов А. Г. Актино — электрические исследования (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 26 ліпеня 2013. Праверана 7 ліпеня 2013.. — Спб., 1889. — 48с.
• Столетов А. Г. Введение в акустику и оптику (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2013. Праверана 7 ліпеня 2013.. С 285 чертежами в тексте. — М.: Имп. Москов. Ун-т, 1895. — 325 с.:черт.
• Столетов А. Г. Общедоступные лекции и речи (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 29 ліпеня 2013. Праверана 7 ліпеня 2013.. Биограф. очерк сост. К. Тимирязевым. — М.,1902. — 260 с.: ил., 1 л. порт.
• «О Кольраушевом измерении ртутной единицы сопротивления»;
• «Sur une méthode pour déterminer le rapport des unités électromagnétiques et électrostatiques» (le «v» de Maxwell);
• «Об электричестве соприкосновения»;
• «О критическом состоянии тел» (4 ст.);
• «Эфир и электричество» (речь);
• «Очерк развития наших сведений о газах»;

Памяць

Паштовая марка СССР, 1951 год

• Імем Сталетава названы вуліца ў Мінску, а таксама шэраг вуліц у гарадах былога СССР.
• Перад будынкам фізічнага факультэта МДУ на Вераб’ёвых гарах устаноўлены помнік Сталетаву (1953, скульптар С. І. Селіханаў).
• Імя Сталетава носіць месячны кратэр.
• З 2009 года імя Сталетава носіць Уладзімірскі дзяржаўны ўніверсітэт.
• Расійская Акадэмія навук прысуджае Прэмію імя А. Г. Сталетава за выдатныя працы па фізіцы.^[6]

Гл. таксама

• Закон Пашэна
• Крывая Сталетава
• Пастаянная Сталетава

Зноскі

1. Педагоги и психологи мира — 2012.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q126722605'></a>
2. Столетов Александр Григорьевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a>
3. Národní autority České republiky Праверана 7 лістапада 2022.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a>
4. Н.С.Рукк. Великие физики. Александр Столетов (нявызн.)(недаступная спасылка). alhimik.ru. Архівавана з першакрыніцы 10 сакавіка 2013. Праверана 17 December 2011.
5. Кононков А. Ф. Михаил Фёдорович Спасский — видный русский физик і метеоролог XIX века. (К 150-летию со дня рождения и 100-летию со дня смерти) // Успехи физических наук. —1959 г. — т. LXVIII. — вып.4. — С. 731—734. (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 31 сакавіка 2013. Праверана 7 ліпеня 2013.
6. Прэмія імя А. Г. Сталетава