Аляксандр I (імператар расійскі)

Аляксандр I Паўлавіч, (12 (23) снежня 1777, Санкт-Пецярбург — 19 лістапада (1 снежня) 1825, Таганрог) — імператар Расійскай імперыі з 11 (23) сакавіка 1801 па 19 лістапада (1 снежня) 1825), старэйшы сын імператара Паўла I і Марыі Фёдараўны.

Аляксандр I Паўлавіч
руск.: Александр I
Партрэт працы Джордж Доу
10-ы Імператар Усерасійскі 12 (24 сакавіка) 1801 года — 19 лістапада (1 снежня) 1825 года
Каранацыя	15 (27 верасня) 1801 года, Масква
Папярэднік	Павел I
Пераемнік	Мікалай I
1-ы Цар Польшчы
1-ы Вялікі князь Фінляндскі
Пратэктар Мальтыйскага ордэна  (руск.) 12 (24 сакавіка) 1801 года — 1803
Папярэднік	пасада заснавана Павел I
Пераемнік	пасада скасавана Джавані Тамазі  (англ.)
Нараджэнне	12 (23) снежня 1777[1] Санкт-Пецярбург, Расійская імперыя[1]
Смерць	19 лістапада (1 снежня) 1825[1] (47 гадоў) Таганрог, зямля Войска Данскога, Расійская імперыя[1]
Месца пахавання	Петрапаўлаўскі сабор[1]
Род	Гальштэйн-Готарп-Раманавы[d]
Бацька	Павел I[1]
Маці	Марыя Фёдараўна[1]
Жонка	Лізавета Аляксееўна[1][2]
Дзеці	Марыя Аляксандраўна[d][1][3], Мікалай Яўгенавіч Лукаш[d][3], Лізавета Аляксандраўна[d][3], Zenaida Narishkin[d][3], Sofya Naryshkina[d][3], Emmanuil Naryshkin[d][3], Mariya Parizhskaya[d][3], Wilhelmine Alexandrine Pauline Alexandrov[d][3], Густаў Эрэнберг[d][3], Maria (?)[d][3] і Nikolay Isakov[d][3]
Веравызнанне	праваслаўе
Аўтограф
Манаграма
Прыналежнасць	Расійская імперыя
Званне	маршал і генерал-фельдмаршал
Бітвы	Напалеонаўскія войны
Узнагароды	Ордэн Святога Андрэя Першазванага Ордэн Святога Георгія IV ступені Кавалер Вялікага крыжа ордэна Мяча Ордэн Святога Губерта
Медыяфайлы на Вікісховішчы

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Аляксандр I (значэнні).

Біяграфія

У пачатку кіравання правёў умерана ліберальныя рэформы, распрацаваныя Тайным камітэтам і М. М. Спяранскім. У знешняй палітыцы лавіраваў паміж Вялікабрытаніяй і Францыяй  (руск.). У 1805—1807 удзельнічаў у антыфранцузских кааліцыях. У 1807—1812 часова зблізіўся з Францыяй. Вёў паспяховыя войны з Турцыяй (1806—1812) і Швецыяй (1808—1809). Пры Аляксандры I да Расіі былі далучаны тэрыторыі Усходняй Грузіі (1801), Фінляндыі (1809), Бесарабіі (1812), Азербайджана (1813), былога герцагства Варшаўскага (1815). Пасля Айчыннай вайны 1812 узначаліў у 1813—1814 антыфранцузскую кааліцыю еўрапейскіх дзяржаў. Быў адным з кіраўнікоў Венскага кангрэса 1814—1815 і арганізатараў Свяшчэннага саюза.

Нараджэнне і імя

Аднаго з сваіх унукаў Кацярына II назвала Канстанцінам у гонар Канстанціна Вялікага, іншага — Аляксандрам у гонар Аляксандра Неўскага. Выбарам імёнаў паказвалася надзея, што Канстанцін вызваліць Канстанцінопаль ад туркаў, а наваяўлены Аляксандр Македонскі стане ўладаром новай імперыі. На троне меркаванай да аднаўлення Грэчаскай імперыі  (руск.) яна хацела бачыць Канстанціна  (руск.)^[4].

«Вы кажаце, — пісала Кацярына барону Ф. М. Грыму, — што яму трэба будзе выбраць, каму пераймаць: герою (Аляксандру Македонскаму) або святому (Аляксандру Неўскаму). Вы, відаць, не ведаеце, што наш святы быў героем. Ён быў мужным ваяром, цвёрдым кіраўніком і спрытным палітыкам і пераўзыходзіў усіх астатніх удзельных князёў, сваіх сучаснікаў… Такім чынам, я згодна, што ў спадара Аляксандра ёсць толькі адзін выбар, і ад яго асабістых талентаў залежыць, на якую ён уступіць сцежку — святасці або гераізму».

«Тым самым ужо выбарам імя Кацярына прадракала ўнуку вялікую будучыню і рыхтавала яго да манаршага прызвання, чаму павінна было спрыяць, на яе думку, перш за ўсё ваенізаванае і арыентаванае на антычныя ўзоры выхаванне». Імя «Аляксандр» не было тыповым для Раманавых  (руск.) — да гэтага так толькі аднойчы быў ахрышчаны рана памерлы сын  (руск.) Пятра Вялікага. Аднак пасля Аляксандра I яно трывала ўвайшло ў Раманаўскі іменаслоў^[5].

Г. Р. Дзяржавін адгукнуўся на нараджэнне Аляксандра вершам «На рождение в Севере порфирородного отрока»: «У гэты час, гэтак холадна, Як Барэй быў раз’юшаны, Дзіцятка парфірароднае У царстве Паўночным народжана…»

Дзяцінства, адукацыя і выхаванне

Фрэдэрык Сезар Лагарп  (руск.), выхавацель Аляксандра I

С. Шчукін  (руск.). «Вялікі князь Аляксандр Паўлавіч»

Вырас пры двары Кацярыны Вялікай; выхавацель — швейцарац-якабінец Фрэдэрык Сезар Лагарп  (руск.) азнаёміў яго з прынцыпамі гуманнасці Русо, ваенны настаўнік Мікалай Салтыкоў  (руск.) — з традыцыямі рускай арыстакратыі, бацька перадаў яму сваю прыхільнасць да вайсковага параду  (руск.) і навучыў яго сумяшчаць душэўную любоў да чалавецтва з практычным клопатам пра блізкіх. Кацярына II лічыла свайго сына Паўла няздольным заняць пасад і планавала ўзвесці на яго Аляксандра, абмінаючы яго бацьку.

Многімі рысамі свайго характару Аляксандр быў абавязаны бабулі, якая адабрала сына ў маці, і вызначыла яму жыць у Царскім Сяле, каля сябе, удалечыні ад бацькоў, якія бавіліся ў сваіх палацах (у Паўлаўску і Гатчыне) і рэдка з’яўляліся пры «вялікім двары». Зрэшты, дзіця, як гэта відаць з усіх водгукаў пра яго, было хлопчыкам ласкавым і далікатным, так што важдацца з ім для царскай бабулі было велізарным задавальненнем.

Зноскі

1. Г. Александр I // Энциклопедический лексикон — СПб.: 1835. — Т. 1. — С. 469–480.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q4532135'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21282452'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q26300678'></a>
2. (unspecified title) Праверана 7 жніўня 2020.
3. Lundy D. R. The Peerage

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a>
4. Константин Павлович (Российский гуманитарный энциклопедический словарь)(недаступная спасылка)
5. Династия Романовых: генеалогия и антропонимика / Е. В. Пчелов. — 06/07/2009 // Вопросы истории. — 2009. — № 06. — С. 76-83.