Аляксей Міхайлавіч

Аляксей Міхайлавіч, пазней празваны Цішайшым (19 (29) сакавіка 1629^[1], Масква^[2] — 29 студзеня (8 лютага) 1676^[3][4], Масква^[2]) — вялікі князь маскоўскі (1645—1676), другі з дынастыі Раманавых^[10].

Аляксей Міхайлавіч
Партрэт вялікага князя маскоўскага Аляксея Міхайлавіча. Невядомы маскоўскі мастак школы Аружэйнай палаты, канец 1670-х — пачатак 1680-х гадоў.
вялікі князь маскоўскі 14 ліпеня 1645 — 29 студзеня 1676
Сумесна з	Аляксей Аляксеевіч
Папярэднік	Міхаіл Фёдаравіч
Пераемнік	Фёдар III Аляксеевіч
Нараджэнне	19 (29) сакавіка 1629[1] Масква, Маскоўская дзяржава[2]
Смерць	29 студзеня (8 лютага) 1676[3][4] (46 гадоў) Масква, Маскоўская дзяржава[2]
Месца пахавання	Архангельскі сабор
Род	Раманавы
Бацька	Міхаіл Фёдаравіч[4][5][…]
Маці	Еўдакія Лук'янаўна Стрэшнева[d][4][5]
Жонка	Марыя Ільінічна Міласлаўская[d][1][6] і Наталля Кірылаўна Нарышкіна[1][3][…]
Дзеці	Соф'я Аляксееўна[2], Пётр I[2], Наталля Аляксееўна[d], Іван Аляксеевіч[7][8][…], Сімяон Аляксеевіч[d], Феадосія Аляксееўна[d], Марыя Аляксееўна[d], Кацярына Аляксееўна[d], Аляксей Аляксеевіч, Марфа Аляксееўна[d], Еўдакія Аляксееўна[d], Дзмітрый Аляксеевіч[d], Фёдар III Аляксеевіч[2], Anna Alexeevna Romanova[d][9] і Theodora Alexiovna Romanov[d][9]
Веравызнанне	праваслаўе
Аўтограф
Манаграма
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дзяцінства

Сын вялікага князя маскоўскага Міхаіла Фёдаравіча^[10]

Да пяцігадовага ўзросту вялікі княжыч Аляксей заставаўся на апецы ў велікакняжацкай «маці». З пяці гадоў пад наглядам Б. І. Марозава пачаў вучыцца грамаце па буквары, затым прыступіў да чытання Часоўніка, Псалтыры і Дзеянняў Св. Апосталаў, у сем гадоў пачаў навучацца пісьму, а ў дзевяць — царкоўным спевам. З цягам часу ў дзіцяці (11—12 гадоў) склалася маленькая бібліятэка; з кніг, яму якія належалі, згадваюцца, паміж іншым, Лексікон і граматыка, выдадзеныя ў Літве, а таксама Касмаграфія. У ліку «дзіцячай пацехі» ёсць конь і дзіцячыя латы «нямецкай работы», музычныя інструменты, нямецкія карты і «друкаваныя лісты» (малюнкі). Такім чынам, нараўне з ранейшымі адукацыйнымі сродкамі, прыкметны і новаўвядзенні, якія зроблены былі не без прамога ўплыву Б. І. Марозава. Апошні, як вядома, апрануў у першы раз Аляксея з братам і іншымі дзецьмі ў нямецкую вопратку. На 14-м годзе вялікага княжыча ўрачыста «абвясцілі» народу, а 16-ці гадоў ён, пазбавіўшыся бацькі і маці, уступіў на прастол маскоўскі.

Характар Аляксея Міхайлавіча

З уступленнем на сталец Аляксей сустрэўся з цэлым шэрагам трывожных пытанняў, якія хвалявалі старамаскоўскае жыццё XVII стагоддзя. Мала падрыхтаваны да вырашэння такіх пытанняў, ён спачатку падпарадкоўваўся ўплыву свайго дзядзькі Б. І. Марозава, але неўзабаве і сам стаў прымаць самастойны ўдзел у справах. У гэтай дзейнасці канчаткова склаліся асноўныя рысы яго характару. Судзячы па яго ўласных лістах, водгуках замежнікаў (Мейерберга, Колінза, Рэйтэнфельса, Лізека) і адносінам яго да прыбліжаных, Аляксей меў мяккі, лагодны характарам, быў, па словах Р. Каташыхіна, «вельмі ціхім». Духоўная атмасфера, сярод якой жыў вялікі князь Аляксей, яго выхаванне, характар і чытанне царкоўных кніг развілі ў ім рэлігійнасць. Па панядзелках, серадах і пятніцах вялікі князь ва ўсе пасты нічога не піў і не еў і наогул быў дбайным выканаўцам царкоўных абрадаў. Да шанавання знешняга абраду далучалася і ўнутранае рэлігійнае пачуццё, якое развівала ў Аляксея хрысціянская пакора. «А мне грэшнаму, — піша ён, — тутэйшы гонар, акі прах». Лагоднасць і пакора часам, аднак, змяняліся кароткачасовымі ўсплёскамі гневу. Аднойчы, калі вялікаму князю пускаў кроў нямецкі «дохтур», загадаў баярам выпрабаваць гэтых сродак. Р. Стрэшнеў не пагадзіўся, тады Аляксей уласнаручна «змірыў» старога, але затым не ведаў, якімі падарункамі яго залагодзіць.

Умеў адклікацца на чужое гора і радасць; выдатнае сведчанне гэтаму яго лісты да А. Ардзіна-Нашчокіна і князя Н. Адаеўскага. Мала цёмных бакоў можна адзначыць у характары Аляксея. Ён валодаў хутчэй сузіральнай, пасіўнай, а не практычнай, актыўнай натурай. Ён стаяў на раздарожжы паміж двума кірункамі, старамаскоўскім і заходніцкім, пагаджаў іх у сваім светапоглядзе, але не аддаваўся ні таму, ні іншаму з гарачай энергіяй свайго сына Пятра. Быў не толькі разумным, але і адукаваным чалавекам свайго часу. Шмат чытаў, пісаў лісты, склаў «Уложение сокольничья пути», спрабаваў пісаць свае ўспаміны пра вайну з Рэччу Паспалітай, практыкаваўся ў версіфікацыі. Быў чалавекам парадку па перавазе; «справе час і пацесе гадзіна» (гэта значыць усяму свой час) — пісаў ён; або: «без чыну жа ўсякая рэч не зацвердзіцца і не ўмацуецца».

Першыя гады ўладарства. Саляны бунт

Малады вялікі князь падпарадкоўваўся ўплыву Барыса Марозава. Задумаўшы ажаніцца, ён у 1647 годзе выбраў сабе ў жонкі дачку Рафа Усевалажскага, але адмовіўся ад свайго выбару дзякуючы інтрыгам, у якія, магчыма, замяшаны быў сам Марозаў. У 1648 годзе, 16 студзеня, цар уступіў у шлюб з Мар’яй Іллінічнай Міласлаўскай; неўзабаве за тым Марозаў ажаніўся з сястрой яе Ганнай. Такім чынам Б. І. Марозаў і цесць яго Д. І. Міласлаўскі набылі першаснае значэнне пры двары. Дагэтуль, аднак, ужо ясна выявіліся вынікі дрэннага ўнутранага кіравання Б. І. Марозава. Царскім указам і баярскім прысудам 7 лютага 1646 года вызначана новае мыта на соль. Гэтая мыта замяніла не толькі ранейшую саляную мыту, але і ямскія і стралецкія грошы; яна перасягала рыначны кошт солі — галоўнага спажывецкага тавару — прыблізна ў 1⅓ разы і выклікала моцную незадаволенасць з боку насельніцтва. Да гэтага далучыліся злоўжыванні І. Д. Міласлаўскага і гаворка аб прыхільнасці цара да замежных звычаяў. Усе гэтыя чыннікі выклікалі народны бунт (Саляны бунт) у Маскве і беспарадкі ў іншых гарадах; 25 мая 1648 года народ стаў патрабаваць у цара выдачы Б. Марозава, затым разрабаваў яго хату і забіў акольнічага Пляшчэева і думнага дзяка Чыстага. Цар паспяшаўся таемна адправіць Б. І. Марозава ў Кірыла-Белазерскі манастыр, а народу выдаў акольнічага Траханіётава. Новая мыта на соль скасавана была ў тым жа годзе. Пасля таго, як народнае хваляванне затухла, Марозаў вярнуўся да двара, але не меў галоўнага значэнні ў кіраванні.

Узмацняў цэнтралізацыю ўлады, для чаго ўтварыў мноства новых прыказаў, у тым ліку Прыказ тайных спраў, сцвярджаў абсалютысцкую сістэму кіравання дзяржавай, неабмежаванасць улады манарха. Пры ім была рэарганізавана і даведзеная да надзвычай вялізнай колькасці армія. Амаль усё ўладарства Аляксея Міхайлавіча Маскоўская дзяржава вяла войны, далучала новыя тэрыторыі, актыўна каланізавала Сібір і Далёкі Усход. Уладар душыў шматлікія паўстанні ў сваёй дзяржаве — у 1648 і 1662 гадоў^[10] у Маскве, у 1650 — у Пскове і Ноўгарадзе, у 1670—1671 — сялянскую вайну пад кіраўніцтвам Сцяпана Разіна^[10].