Амонім

Аманімі́я (ад стар.-грэч.: ὁμωνυμία — аднайменнасць) — гукавое супадзенне розных па значэнні адзінак мовы (слоў, марфем, словазлучэнняў)^[1]. Словы, якія маюць такое супадзенне, называюцца амонімамі (стар.-грэч.: ὁμός — аднолькавы + стар.-грэч.: ὄνομα — імя).

Паняцце было ўведзена Арыстоцелем. Сукупнасць амонімаў якой-небудзь мовы, а таксама раздзел лексікалогіі, які іх вывучае, называюцца аманімікай.

Тыпалогія

Усе амонімы-словы падзяляюцца на тыпы: лексічныя, фанетычныя (амафоны), марфалагічныя (амаформы) і іншыя^[1].

Лексічныя амонімы

Лексічныя амонімы маюць поўнае гукавое супадзенне ва ўсіх формах і адносяцца да адной часціны мовы^[1].

• «Нота» — дыпламатычны дакумент і «нота» — музычны знак^[1];
• «Блок» — палітычнае аб'яднанне і «блок» — тэхнічнае прыстасаванне, механізм.

Фанетычныя амонімы (амафоны)

Амафоны — словы, якія аднолькава гучаць, але адрозніваюцца напісаннем^[1]. Часцей за ўсё яны супадаюць па гучанні толькі ў асобных формах.

• Прыклады: грыб — грып, род — рот, везці — весці, код — кот, казка — каска.

А раніцай туман над сопкай — густая пара над катлом: знаёма пахла бульбай сопкай, сялом, пакінутым жытлом.

Рыгор Барадулін

Марфалагічныя амонімы (амаформы)

Амаформы — словы, якія звычайна адносяцца да розных часцін мовы і супадаюць толькі ў некаторых марфалагічных формах^[1].

• «Вусны» (назоўнік множнага ліку) і «вусны» (прыметнік);
• «Кліч» (назоўнік) і «кліч» (дзеяслоў загаднага ладу);
• «Сопкі» (прыметнік) і «сопкі» (назоўнік множнага ліку).

Ад амонімаў трэба адрозніваць амографы^[1].

Поўная і частковая аманімія

Адрозніваюць поўную і частковую аманімію^[1].

Поўная аманімія

Поўныя лексічныя амонімы супадаюць ва ўсіх граматычных формах.

• Прыклад: «заранка» — зорка і «заранка» — птушка^[1].

Частковая аманімія

Пры частковай аманіміі адно са слоў цалкам (ва ўсіх формах) супадае па гучанні з часткай форм іншага слова ці з адной яго формай^[1].

• «Вечарам» (прыслоўе) і «вечарам» (назоўнік мужчынскага роду адзіночнага ліку творнага склону)^[1].

У беларускай мове пашыраны від частковай аманіміі, калі ўсе формы аднаго назоўніка аказваюцца аманімічнымі з формамі множнага ліку іншага назоўніка:

• «Курсы» — форма павышэння кваліфікацыі кадраў і «курсы» — множны лік да слова «курс».
• «Шашкі» — гульня і «шашкі» — множны лік да слова «шашка».

Да частковай аманіміі таксама адносяць:

• Прыставачную аманімію: «дапісаць» — поўнасцю скончыць пісаць і «дапісаць» — запоўніць старонку (да канца)^[1].
• Супадзенне форм аднаго з трыванняў (закончанага ці незакончанага) розных дзеясловаў: «прамакаць» ад «прамакнуць» і ад «прамокнуць»^[1].
• Памяншальныя формы: «норка» (звер) і «норка» (маленькая нара); «ножка» (у мэблі) і «ножка» (памяншальнае ад «нага»); «кашка» (канюшына) і «кашка» (памяншальнае ад «каша»).

Узнікненне амонімаў

Амонімы ўзнікаюць у мове ў выніку разнастайных працэсаў^[1]:

• Страта сэнсавай сувязі паміж асобнымі значэннямі (у т. л. пераноснымі) мнагазначных слоў:
  • «Каса» — заплеценыя валасы;
  • «Каса» — прылада працы;
  • «Каса» — вузкая пясчаная паласа.
• Дзеянне фанетычных законаў (напрыклад, аглушэння зычных на канцы слова):
  • «Мох» (расліна) — «мог» (ад дзеяслова «магчы»).
• Выпадковае гукавое супадзенне розных слоў:
  • «Міна» (выраз твару) — «міна» (снарад з выбуховым рэчывам).
• Пераход слоў з адной часціны мовы ў другую:
  • «Дзяжурны» (назоўнік) — «дзяжурны» вучань (прыметнік).
• Запазычанне лексікі, абрэвіяцыя і інш.

Выкарыстанне ў літаратуры

Аманімія часта выкарыстоўваецца ў мастацкай літаратуры для стварэння каламбураў, эпіграм, жартаў як своеасаблівы сродак гульні слоў.

Я на елку палячу — усе галінкі палячу. З журавін зрабіў каралі, журавы мяне каралі, а суніцы ледзь паспелі, іх дразды скляваць паспелі.

Сяргей Грахоўскі