Астрагал (архітэктура)

Астрагáл (стар.-грэч.: astragalos — хрыбетная ці пятачная косць, косць для гульні, гульня ў косці)^[1] — у Старажытнай Грэцыі астрагалам называлі ігральную косць у выглядзе кубіка. Адсюль рэдкае ўжыванне гэтага слова для абазначэння тэсераў — кубікаў смальты ці мармуру для мазаікі. У Дадоне (паўночна-заходняя Грэцыя) знаходзілася свяцілішча Зеўса з яго культавай статуяй, у руцэ якой быў бізун з прымацаванымі да яго астрагаламі (бабкамі). Хістаючыся на ветры, яны біліся аб медную талерку. Па гэтым гуку жрыцы рабілі свае прадказанні (Паўсаній. Апісанне Элады. I, VII,VIII).

Найбольш распаўсюджаныя арнаменты астрагала ў рымскім архітэктурным: «з верацёнамі і пацеркамі», «толькі з пацеркамі», з трохвугольнымі лісткамі, «вераўча́ны матыў».

Астрагал
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Профіль астрагала

У класічнай архітэктуры астрагалам называецца складаны (камбінаваны) аблом (профіль) у форме паўавала над прамавугольнай палічкай, які завяршае выкружку (увагнутую частку профілю). Гэтая назва часам тлумачаць падабенствам архітэктурнага астрагала з пятачнай косцю чалавека. Валік — частка астрагала, якая выступае вонкі — можа быць гладкім ці з арнаментам у выглядзе ланцужка, у якім чаргуюцца авальныя і дыскападобныя элементы: «пацеркі» (італ.: perline) і «верацёны» (італ.: fusarole) — так званыя «астрагалы з верацёнамі і пацеркамі» (італ.: astragalo a fusarole e perline). Іншая назва: жамчужнік. Радзей сустракаецца аздабленне, якое складаецца з паслядоўнасці аднолькавых шарападобных «пацерак» («астрагалы толькі з пацеркамі») ці матыў з маленькіх перавернутых трохвугольных лісткоў (ням.: Spitzenstab), або «вераўча́ны матыў» (італ.: motivo a corda), або папросту: «пляцёнка»^[2].

У архітэктурным ордары астрагал звычайна размяшчаюць паміж фустам (ствалом) калоны ці пілястры і капітэллю. У гэтым выпадку астрагал разглядаюць як складовую частку іанічнага кіматыя (стар.-грэч.: κυμά — хваля) — профіль двайнога S-падобнага выгіну, упрыгожаны іонікамі. У дарычным ордары аналагічную функцыю выконваюць «колцы» — анулі (лац.: annuli), ці анелеты (фр.: annelet — «колца»)^[3].

У мастацтве Старажытнага Рыма і архітэктуры італьянскага Адраджэння, паводле трактата Л. Б. Альберці, астрагал на калоне называлі «нашыйнікам» (лац.: torques — ланцуг). Астрагалы таксама размяшчаюць паміж фустам калоны і базай^[4].