Беларуская фанетыка

Фанетычная сістэма беларускай мовы, «беларуская фанетыка»: гукавы лад беларускай літаратурнай мовы.

Гукавы склад

Улучае 6 галосных і 39 зычных гукаў. Часам да іх далічваюцца 9 падоўжаных адмен зычных гукаў, якія могуць выконваць фаналагічную функцыю. Некаторыя аўтары залічваюць у асноўны гукавы склад толькі 32 зычныя гукі, а 7 зычных азначаюць як рэдкія.

Галосныя: [а], [о], [у], [ы], [е]^{[заўв 1]}, [і].

Зычныя: [б], [б’], [в], [в’], [г]^{[заўв 2]} [г’]^{[заўв 2]}, [г´]^{[заўв 3]}, [г´’]^{[заўв 3]}, [з], [з’], [д], [дз], [дз’], [ж], [дж], [й], [к], [к’], [л], [л’], [м], [м’], [н], [н’], [п], [п’], [р], [с], [с’], [т], [ў], [ф], [ф’], [х], [х’], [ц], [ц’], [ч], [ш].

Падоўжаныя адмены зычных: [ж̅] [з̅’̅] [д̅з̅’̅] [л̅’̅] [н̅’̅] [с̅’̅] [ц̅’̅] [ч̅] [ш̅]

У цэлым галосныя гукі беларускай мовы падобныя да аналагічных гукаў іншых усходнеславянскіх моў. Але, напрыклад, адсутнічаюць аналагі рускіх [ъ] і [ь]. У складзе зычных гукаў:

• існуюць спецыфічныя [дз’], [дж], [ў], [ц’];
• няма мяккіх падоўжаных [ж̅’̅] і [ш̅’̅];
• заўсёды цвёрдыя [ч] і [р];
• гук [г] толькі фрыкатыўны. Выбухны гук [г´] у беларускіх словах сустракаецца даволі рэдка, апроч іншаземных слоў і пры азванчэнні глухога [к] перад звонкімі [з], [д], [г] (як у словах «вакзал» [ваг´за́л], «анекдот» [ан’эг´до́т], пакгаўз [паг´гаўс])^[1]. У альтэрнатыўным правапісе адасоблены гук абазначаецца на пісьме літарай «ґ»;
• шырока ўжываюцца падоўжаныя зычныя на месцы гістарычнага спалучэння "мяккая зычная+j".

Гл.далей: Табліца артыкуляцыі беларускіх галосных, Табліца артыкуляцыі беларускіх зычных.

Артыкуляцыйная база

Агульныя рысы артыкуляцыйнай базы беларускай мовы — агульная ненапружанасць пры гукаўтварэнні, моцнае памякчэнне (палаталізацыя) адных зычных і цвёрдасць (велярызацыя) іншых.

З агульнай ненапружанасці вынікаюць: замена губна-губнога [в] у пэўных месцах на губна-губны [ў] і цвёрдае вымаўленне губных у канцы слоў і перад зычнымі (сем, дроб, сям'я [с'амйа]). Ненапружанасць кончыка языка пры памякчэнні зубных [д], [т] ператварае іх у мяккія змычна-шчылінныя [дз'] і [ц'] адпаведна.

Пераважная колькасць гукаў утвараюцца ў цэнтры ротавай поласці пры высокім агульным пад'ёме языка, самая актыўная частка яго — сярэдняя. У задняй частцы ротавай поласці ўтвараецца нязначная колькасць гукаў^{[заўв 4]}.

Ад многіх моў беларуская адрозніваецца вялікай колькасцю мяккіх зычных. Пры ўтварэнні большасці мяккіх зычных кончык языка падымаецца да паднябення, што стварае ўражанне іх асаблівай мяккасці (палатальныя [з'] і інш.).

Характэрная і досыць яркая рыса — схільнасць да моцнага памякчэння зычных ("мяккасць") і велярызацыя ўсіх цвёрдых зычных.

«Спеўнасць» мовы праяўляецца ў адсутнасці рэдукцыі галосных^[3].

Мяккія і цвёрдыя зычныя

Частка беларускіх зычных можа быць цвёрдымі і мяккімі, утвараючы пары.

Заўсёды цвёрдыя, без мяккіх адпаведнікаў: [ж], [ш], [дз]^{[заўв 5]}, [дж], [ч], [ц]^{[заўв 6]}, [р].

Заўсёды мяккія: [й].

Санорныя

Калі гэтыя гукі ўтвараюцца, паветра праходзіць праз поласць рота і поласць носа: [м], [н], [в], [л], [р], [м’], [н’], [в’], [л’], [ў], [й].

Свісцячыя і шыпячыя зычныя

Паводле акустычнага ўражання вылучаюцца свісцячыя зычныя: [с], [з], [ц], [дз], [с’], [з’], [ц’], [дз’] — і шыпячыя зычныя: [ш], [ж], [ч], [дж].

Падоўжаныя зычныя

У беларускай мове зычныя могуць адрознівацца даўжынёй гучання, якая ўказвае на стык марфем: [ад̅а́ц’] аддаць, [ат̅ул’] адтуль.

Таксама даўжыня гучання зычных можа служыць дзеля адрознення слоў, набываючы, т. ч., фаналагічнае значэнне: насенне—на сене, мяккі ж— мякіш. Да такіх належаць: [з’], [с’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [л’], [н’].

Асаблівасці ў спалучэнні і вымаўленні гукаў

"Аканне" і "яканне"

Вымаўленне [о], [а], [э] як [а] (графічна — "а", "я") у ненаціскных складах.

"Дзеканне" і "цеканне"

Пераход гукаў [д] і [т] адпаведна ў [дз’] і [ц’] пры змякчэнні.

Прыстаўныя і ўстаўныя гукі

Наяўнасць прыстаўных і ўстаўных галосных перад збегам зычных і зычных перад націскнымі галоснымі. А таксама наяўнасць устаўнога гука [й] у некаторых^{[заўв 7]} іншамоўных словах.

Пераход галосных у зычныя

Пераход гуку [у] ў гук [ў] пасля галосных^{[заўв 8]}.

Чаргаванне складоў

У выніку фанетычных працэсаў — чаргаванне складоў "ро", "ло", "ле" адпаведна са складамі "ры", "лы", "лі".

Асаблівасці артыкуляцыі

У параўнанні, напр., з рускай мовай, цалкам падобныя губныя і зубныя, але значна адрозніваюцца паднябенныя, іншае месца артыкуляцыі [с’], [з’].

Наогул пярэдне-сярэдне-паднябенныя гукі [с’], [з’], [ц’], [дз’] — гэта найбольш характэрныя гукі беларускай мовы.

Асаблівасці памякчэння зычных

У параўнанні, напр., з рускай мовай, іншы характар памякчэння некаторых гукаў.

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняюцца і спосаб, і месца ўтварэння: [д]—[дз’], [т]—[ц’].

Пры памякчэнні наступных гукаў мяняецца месца ўтварэння: [с], [з], [г], [к], [х].

Таксама у асобную групу зацвярдзелых вылучаюцца: [ш], [ж], [ч], [дж], [р], [ц]^{[заўв 6]}.

Артыкуляцыя зычных

Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя зычных:

Месца ўтварэння	Губна-губныя	Губна-зубныя	Зубныя	Пярэднеязычныя дарсальныя	Пярэднеязычныя апікальныя	Сярэднеязычныя	Заднеязычныя
Насавыя	m /м/ mʲ /м’/		n̪ /н/	nʲ /н’/
Змычныя	p /п/ pʲ /п’/ b /б/ bʲ /б’/		t̪ /т/ d̪ /д/				k /к/ kʲ /к’/ ɡ /г/† ɡʲ /г’/†
Змычна-шчылінныя (афрыкаты)			t͡s̞ /т͡с (ц)/ d͡z̞ /д͡з (ѕ)/	t͡s̞ʲ /т͡с’ (ц’)/ d͡z̞ʲ /д͡з’ (ѕ’)/	t͡ʂ /т͡ш (ч)/ d͡ʐ /д͡ж (џ)/
Шчылінныя (фрыкатыўныя)		f /ф/ fʲ /ф’/ v /в/ vʲ /в’/	s̞ /с/ z̞ /з/	s̞ʲ /с’/ z̞ʲ /з’/	ʂ /ш/ ʐ /ж/		x /х/ xʲ /х’/ ɣ /ғ/ ɣʲ /ғ’/
Дрыжачы			r /р/
Ротавыя			l̪ /л/	l̪ʲ /л’/		j /й/	w /ў/

Артыкуляцыя галосных

Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя галосных:

Арфаграфія	МФА	Апісанне	Прыклады
i	[i]	верхні, неагублены, пярэдняга рада	лiст
э	[ɛ]	сярэдне-ніжні, неагублены, пярэдняга рада	гэты
ы	[ɨ]	верхні, неагублены, сярэдняга рада	мыш
a	[a]	ніжні, неагублены, пярэдняга рада	кат
у	[u]	верхні, агублены, задняга рада	шум
о	[ɔ]	сярэдне-ніжні, агублены, задняга рада	кот

У залежнасці ад пазіцыі галосныя ў беларускай мове могуць мяняць свой характар без змянення асноўных акустычных якасцяў, напр. пасля мяккіх зычных галосныя бываюць больш пярэднімі, чым пасля цвёрдых.

Заўвагі

1. Азначаецца таксама знакам [э].
2. Фрыкатыўны гук.
3. Выбухны гук. У асноўным сустракаецца ў запазычаных словах.
4. Дзеля параўнання: у каўказскіх мовах больш характэрная заднеязычная, гартанная артыкуляцыя; ва ўкраінскай мове больш зычных утвараецца ў пярэдняй частцы ротавай поласці, артыкулююць кончык языка і яго пярэдняя частка, таму ўкраінскія зычныя — больш напружаныя^[2].
5. Пару паводле цвёрдасці-мяккасці ўтвараюць [д] і [дз’]. Гл. таксама: [#"Дзеканне" і "цеканне"].
6. Пару паводле цвёрдасці-мяккасці ўтвараюць [т] і [ц’]. Гл. таксама: [#"Дзеканне" і "цеканне"].
7. Паводле некаторых аўтараў (Сцяцко), заўсёды.
8. Але не кожнае спалучэнне "галосная+ў" з'яўляецца вынікам такога пераходу.