Дармаедства

Дармаедства  — у нетэрміналагічным значэнні «лянота, гультайства^[1]», «жыццё за кошт чужой працы, на чужы кошт^[2]», «паразітычнае існаванне за кошт грамадства^[3]». З’яўляецца адной з формаў сацыяльнага паразітызму^[4].

У заканадаўстве СССР у 1961—1991 гадах — склад злачынства, якое заключалася ў «працяглым пражыванні паўналетняй працаздольнай асобы на непрацоўныя даходы з ухіленнем ад грамадска карыснай працы».

Гісторыя

Рэзка крытычнае стаўленне да сацыяльнага паразітызму характэрна для сацыялістаў пачынаючы з XIX ст. Французскі тэкст гімна сацыялістаў «Інтэрнацыянал» (1875 г.) змяшчае гэтую ідэю, завостраную у рускім перакладзе Аркадзя Коца (у 1917—1944 — савецкі гімн):

Только мы, работники всемирной

Великой армии труда,

Владеть землёй имеем право,

Но паразиты — никогда!

У арыгінале Эжэна Пацье:

Ouvriers, paysans, nous sommes Le grand parti des travailleurs: La terre n’appartient qu’aux hommes L’oisif ira loger ailleurs.

Мы, рабочыя, сяляне — Вялікая партыя працоўных. Зямля належыць толькі людзям, Лайдак пойдзе жыць у іншае месца.

Слова «дармаед» ужывалася у некаторых заканадаўчых актах Расійскай імперыі, але не было асобным злачынствам. Пятроўская «Табель аб рангах», вызначаючы месца ў іерархіі дзяржаўнай службы, у некаторай ступені давала магчымасць вылучыцца таленавітым людзям з ніжэйшых саслоўяў, «…каб тым ахвоту падаць да службы і іншым гонар, а не нахабнікам і дармаедам атрымліваць», — абвяшчаў адзін з апісальных артыкулаў закона. У дасавецкія часы ў паняцце дармаедства не ўкладвалася ніякага асаблівага сацыяльна значнага кантэксту. Лайдак жыў за кошт сваіх блізкіх, гэта не ухвалялася грамадскай мараллю, і не больш за тое. У Савецкім Саюзе пад дармаедствам ўжо разумелася паразітычнае існаванне за кошт не асобных грамадзян, а за кошт усяго грамадства.

Барацьба з дармаедствам у СССР

Канстытуцыя РСФСР 1918 года была прынята V Усерасійскім з’ездам Саветаў на пасяджэнні 10 ліпеня 1918 года і апублікавана ў «Зборы Узаконенняў РСФСР». Асноўныя прынцыпы, ляглі ў аснову Канстытуцыі РСФСР 1918 года (як і Канстытуцыі СССР 1924 года), былі выкладзены ў «Дэкларацыі правоў працоўнага і эксплуатуемага народа». Асобы, якія жылі на непрацоўныя даходы або якія выкарыстоўвалі наёмную працу, былі пазбаўлены палітычных правоў.

12-ы артыкул Канстытуцыі СССР 1936 года гаварыў: «Праца ў СССР з’яўляецца абавязкам і справай гонару кожнага здольнага да працы грамадзяніна па прынцыпе: „хто не працуе, той не есць“».^[5]

У 1951 годзе выйшлі Пастанова Савета міністраў СССР ад 19 ліпеня 1951 года «Аб мерах па ліквідацыі жабрацтва ў Маскве і Маскоўскай вобласці і ўзмацненні барацьбы з антыграмадскімі, паразітычнымі элементамі» і неапублікаваны Указ Вярхоўнага Савета СССР ад 23 ліпеня 1951 года «Аб мерах барацьбы з антыграмадскімі, паразітычнымі элементамі». Асуджалі па гэтаму Указу неахвотна — з больш чым 150 тысяч чалавек, якія займаліся жабрацтвам ў РСФСР, у 1952—1954 гады асудзілі менш за 1 % (1 339 чалавек)^[6]. У 1955 годзе ў РСФСР органы МУС затрымалі 92 тысяч валацугаў, у 1956 годзе толькі жабракоў зарэгістравалі 89 254 чалавек.

4 мая 1961 года на падставе арт. 12 Канстытуцыі РСФСР Прэзідыум Вярхоўнага Савета РСФСР прыняў указ «Аб узмацненні барацьбы з асобамі, якія ўхіляюцца ад грамадска-карыснай працы і вядуць антыграмадскі паразітычны лад жыцця»^[7]. Указ прадугледжваў высяленне «дармаедаў» у «спецыяльна адведзеныя мясцовасці» на тэрмін ад двух да пяці гадоў з канфіскацыяй маёмасці і абавязковым прыцягненнем да працы па месцы пасялення.^[8] Аналагічныя ўказы былі прынятыя ў іншых саюзных рэспубліках.

Да сярэдзіны 1964 года па гэтаму ўказу было выслана 37 тысяч чалавек. Пры гэтым, у прыватнасці, дармаедамі прызнаваліся і высылаліся інжынер-тэхнолаг, які спыніў працу, абсталяваў трусагадоўчую ферму і стаў жыць за кошт прынесеных ёю даходаў, пажарны, які займаўся сваім зямельным участкам і гандляваў на рынку гароднінай і садавіной. Часам суды прымалі рашэнні аб высяленні непрацаздольных.^[9]

Дадзены указ часам таксама выкарыстоўваўся для пераследу па палітычных матывах. Найбольш вядомы прыклад — справа паэта Іосіфа Бродскага (1964 год).

Артыкулам 209 КК РСФСР усталёўвалася адказнасць за тры розныя формы г. зв. паразітычнага існавання, якія ўтвараюць самастойныя склады злачынства, — занятак бадзяжніцтвам, жабраваннем, вядзенне іншага паразітычнага ладу жыцця. Пад паняцце іншага паразітычнага ладу жыцця, якое вядзецца на працягу доўгага часу падпадалі тыя выпадкі, калі асоба ўхіляецца ад грамадска карыснай працы і жывуць на непрацоўныя даходы больш чатырох месяцаў запар або ў агульнай складанасці на працягу года і ў гэтай сувязі яму зроблена афіцыйнае папярэджанне пра недапушчальнасць такога ладу жыцця.^[10]

Пры гэтым пад «грамадска карыснай працай» разумелася толькі праца ў санкцыянаванай дзяржавай форме. Самадзейная і іншая праца дазвалялася толькі ў вольны ад «грамадска карыснай працы» час, інакш яна прыраўноўваўся да дармаедству. Вучоба ў дзяржаўнай навучальнай установе лічылася дастатковым эквівалентам «грамадска карыснай працы».

Аднак у адпаведнасці з артыкулам 9 Канстытуцыі СССР 1936 г. і артыкулам 17 Канстытуцыі СССР 1977 года, усё ж дапускалася рэгуляваная дзяржавай індывідуальная працоўная дзейнасць у сферы саматужна-рамесных промыслаў, сельскай гаспадаркі, бытавога абслугоўвання насельніцтва, а таксама іншыя віды дзейнасці, заснаваныя выключна на асабістай працы грамадзян і членаў іх сем’яў.

У 1982 годзе з уступленнем Юрыя Андропава на пасаду Генеральнага сакратара ЦК КПСС, барацьба з дармаедамі ўзмацнілася. Міліцыя перыядычна ладзіла рэйды па крамах і кінатэатрах у працоўны час. Усіх заспетых там грамадзян працаздольнага ўзросту правяралі і паведамлялі на месца працы аб прагуле. Калі грамадзянін нідзе афіцыйна не працаваў больш за 4 месяцаў, то судом па артыкуле 209 КК РСФСР яму прысвойваўся статус «БОРЗ» (абрэвіятура ад «без определённого роду заняткаў»). Асобам са статусам «БОРЗ» (або на жаргоне таго часу — «борзым») пагражалі папраўчыя работы на тэрмін да чатырох гадоў, у рэдкіх выпадках нават турэмнае зняволенне^[11].

У кожным канкрэтным выпадку дармаедства суды былі абавязаныя старанна правяраць, якая працягласць няўдзелу ў грамадска карыснай працы асобы ў асобныя перыяды года і чым яна была абумоўлена.^[12]

Барацьба з дармаедствам вялася да прыняцця ў красавіку 1991 года закона «Аб занятасці насельніцтва», адмяніў крымінальную адказнасць за дармаедства і прызнаў беспрацоўе. У далейшым у заканадаўстве постсавецкіх дзяржаў тэрмін «дармаедства» ўжо не ўжываецца..

У мастацтве

Тэма «барацьбы з дармаедствам» стала асновай сюжэта навелы «Напарнік» у кінакамедыі Леаніда Гайдая «Аперацыя «Ы» і іншыя прыгоды Шурыка». Студэнту Шурыку (Аляксандр Дзям’яненка), які падзарабляе летам на будоўлі, у напарнікі нададзены стары дармаед і дэбашыр Федзя (Аляксей Смірноў), які адбывае выпраўленчыя працы (15 сутак) за збіццё Шурыка. Шурык спрабуе рознымі спосабамі перавыхаваць свайго напарніка, не жадаючага працаваць. Фільм разышоўся на цытаты. У адным з эпізодаў, бедны студэнт Шурык абедае булкай з кефірам. Гледзячы на гэта з усмешкай, сыты дармаед Федзя, які атрымаў законны бясплатны абед з трох страў, выказвае знакамітую фразу «Хто не працуе, той есць», якая стала крылатай^[13].

Барацьба з дармаедствам у Беларусі

Працоўная кніжка

2 красавіка 2015 года Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнкам быў падпісаны Дэкрэт № 3 «Аб папярэджанні сацыяльнага ўтрыманства», згодна з якім устаноўлены абавязак грамадзян Беларусі, пастаянна пражываючых у рэспубліцы замежных грамадзян і асоб без грамадзянства, якія не ўдзельнічалі ў фінансаванні дзяржаўных расходаў або ўдзельнічалі ў такім фінансаванні менш 183 каляндарных дзён у мінулым годзе, па выплаце збору ў памеры 20 базавых велічынь^[14][15]. У траўні парламент краіны гэты дэкрэт ухваліў^[16].

У студзені 2017 года ўступілі ў сілу змены ў дэкрэт, якія прызналі якія ўдзельнічаюць у фінансаванні дзяржаўных выдаткаў (а стала быць не выплачваюць гэты збор) наступныя катэгорыі непрацуючых асоб^[17]:

• Асобы, якія складаюцца ў спісе складзе нацыянальнай або зборнай каманды Беларусі па відах спорту;
• Асобы, якія праходзяць альтэрнатыўную грамадзянскую службу;
• Асобы, да якіх прымяняюцца прадугледжаныя беларускімі заканадаўчымі актамі меры па забеспячэнню бяспекі, не якія дазвалялі ім удзельнічаць у фінансаванні дзяржаўных расходаў;
• Асобы, якія выхоўваюць дзіця ва ўзросце да 7 гадоў, калі гэты дзіця (пры ўмове дасягнення ім узросту 3 гадоў) не наведвае дзіцячы сад;
• Зарэгістраваныя беспрацоўныя (альбо асобы, якія праходзяць навучанне па накіраванні службы занятасці), калі яны не парушаюць у галіне занятасці насельніцтва;
• Асобы, якія знаходзяцца ў цяжкай жыццёвай сітуацыі, якія вызваленыя ад выплаты збору мясцовымі Саветамі дэпутатаў або па іх даручэнні мясцовымі выканаўчымі або распарадчымі органамі.

У пачатку 2017 года ў буйных гарадах Беларусі прайшлі масавыя несанкцыянаваныя пратэсты супраць збірання «падатку на дармаедства». Падатак (прыкладна 185 $ у год) заплацілі толькі каля 10 % з ~470 тыс. чалавек, якім у 2016 годзе былі разасланыя паведамленні аб аплаце, што «стала нечаканасцю для ўладаў». Пасля пратэстаў, закон зноў накіравалі на дапрацоўку, аднак цалкам ён не быў адменены. Па словах эканамістаў, закон прынясе толькі страты дзяржаве^[18].

Прапановы па барацьбе з дармаедствам у сучаснай Расіі

У маі 2015 года «Распраца», выконваючы даручэнне Урада РФ «аб зніжэнні нелегальнай занятасці», прапанаваў увесці «сацыяльны плацёж» для працаздольных катэгорый расейцаў, якія не працуюць, але і не стаяць на ўліку ў цэнтры занятасці. Па словах намесніка кіраўніка «Роструда» Міхаіла Іванкова, плацеж будзе спаганяцца з усіх грамадзян, якія дасягнулі 18-гадовага ўзросту, за выключэннем афіцыйна працаўладкаваных, зарэгістраваных беспрацоўных, студэнтаў, пенсіянераў і іншых ільготных катэгорый. Прапанова аб вяртанні крымінальнага пакарання за дармаедства ўнеслі і дэпутаты Заканадаўчага сходу Санкт-Пецярбурга. Журналісты ўжо ахрысцілі соцплатеж «падаткам на беднасць».

Станам на верасень 2015 г., па даных «Расстата», не мелі афіцыйнага працаўладкавання 19,4 млн чалавек (з 76,1 млн чалавек эканамічна актыўнага насельніцтва Расіі), у тым ліку 4,0 млн чалавек беспрацоўных і 15,4 млн чалавек, як мяркуецца, занятых у нефармальным сектары (у ценявой занятасці). Акрамя таго, у гэты ж перыяд налічвалася 10,9 млн чалавек, якія знаходзяцца ў працаздольным узросце, але не працуюць і не шукаюць працу (эканамічна актыўнае насельніцтва), не уключаючы навучэнцаў дзённай формы.^[19][20][21] Станам на 18.11.2015 г. на біржы працы было афіцыйна зарэгістравана толькі 917 тыс. беспрацоўных^[22]. Па даных, якія прыводзіць «Незалежная газета», са спасылкай на словы Зам. старшыні Урада РФ Вольгі Галадзец, у 2013 годзе каля 38 млн з 86 млн грамадзян Расіі працаздольнага ўзросту (16-54 года для жанчын, 16-59 гадоў для мужчын) не мелі афіцыйнага працаўладкавання.

Таксама тут варта ўлічыць працоўныя месцы для замежных працоўных мігрантаў. Так, па даных ФМС Расіі, у 2015 годзе, у Расіі пастаўлена на міграцыйны ўлік па месцы знаходжання 12,4 млн замежных мігрантаў, з іх атрымалі дазвол (патэнт) на працу толькі 1,9 млн^[23]. Па даных Вышэйшай школы эканомікі, у 2013 годзе колькасць замежных працоўных мігрантаў, з улікам нелегальных работнікаў, складала каля 7 млн чалавек^[24].

За кошт павелічэння прадукцыйнасці працы і меркаванага павышэння пенсійнага ўзросту ў Расіі, як прадказваюць аналітыкі, колькасць «лішніх людзей» працаздольнага ўзросту ў Расіі ўзрасце да 2025 г. яшчэ на 10 млн чалавек^[25].

12 мая 2016 года з’явілася інфармацыя, што Мінпрацы абмяркоўвае магчымасць увядзення збору для афіцыйна не працуючых працаздольных асоб^[26], аднак распрацоўка законапраекта не вядзецца і ніякіх канкрэтных рашэнняў не прынята^[27]. У канцы мая 2016 года член Савета Федэрацыі РФ Надзея Баўценка выступіла з прапановай аб увядзенні адміністрацыйнай і крымінальнай адказнасці за «дармаедства»^[28].

Згодна з дзеючай Канстытуцыяй Расіі і Працоўным кодэксам, прымусовая праца ў Расіі забаронена^[29].

Дармаедства і злачыннасць

Асноўныя ўмовы і напрамкі ў стварэнні злачынных сітуацый, якія здзяйсняюцца асобамі без пэўнага роду заняткаў:^[30]

• наяўнасць значнай колькасці вольнага часу;
• схільнасць да атрымання матэрыяльных дабротаў без працоўнай дзейнасці;
• наяўнасць кантактаў і зносін з падобнымі элементамі (такімі ж асобамі, якія вядуць бяздзейны лад жыцця).

Асноўныя злачынствы здзяйсняюцца пры прамым і ўскосным удзеле асоб без пэўнага роду заняткаў:

• крадзёж — як выпадковае сродак для набыцця «лёгкіх грошай»;
• рабаванне — як вымушаная абставінамі мера для здабычы сродкаў да існавання дармаеда;
• махлярства — здабыванне сродкаў шляхам падману (напрыклад, так званае «лекарства»);
• хуліганства — як адна з характэрных формаў паводзін і забавы ў групах гультаёў;
• кленчанне — як крыніца сродкаў да існавання і ўзбагачэння;
• вымагальніцтва — часцей сустракаецца так званае бытавое вымагальніцтва (вывужванне грашовых сродкаў у сваякоў і знаёмых).

Гл. таксама

• Адмова ад працы
• Тыпы адносін паміж арганізмамі
• Хікікаморы
• Безумоўны асноўны прыбытак
• Беспрацоўе