Мангольскае заваяванне Харэзма

Мангольскае заваяванне  (руск.) Харэзма  (руск.) ў 1219—1221 гадах^[1] азнаменавала пачатак заваяванняў манголамі ісламскіх дзяржаў. У ходзе наступнай вайны, якая доўжылася менш за два гады, дзяржава Харэзмшахаў была разбурана.

Мангольскае заваяванне Харэзма
Месцазнаходжанне	Цэнтральная Азія
Дата пачатку	1219
Дата заканчэння	1221
Удзельнік	Мангольская імперыя і Дзяржава Харэзмшахаў[d]
Знішчана	Sultan Sanjar's mausoleum[d], Стары Ургенч, Shahr-e Gholghola[d], Баміян, Тус[d], Old Nishapur[d] і Shadiyakh[d]

Прычыны канфлікту

Пасля заваявання Каракітайскага ханства  (руск.) Мангольская імперыя Чынгісхана стала межаваць з дзяржавай Харэзмшахаў, кіраванай шахам Ала ад-Дзінам Мухамедам.

Паводле персідскага гісторыка Джузджані  (руск.), Чынгісхан першапачаткова паслаў кіраўніку Харэзма Ала ад-Дзіну Мухамеду пасланне, у якім вітаў яго як свайго суседа:

«Я — хан зямель ўзыходзячага сонца, а вы — султан зямель заходзячага сонца. Давайце заключым цвёрдае пагадненне аб сяброўстве і міры»^[2].

Першапачатковае аб’яднанне Чынгісханам усіх манголаў, або «людзей лямцавых шатроў»^[3], а затым іншых качавых народаў, прайшло з адносна невялікім кровапраліццем і амаль без матэрыяльных страт. Мангольскія войны  (руск.) з чжурчжэнямі паказалі, наколькі жорсткімі могуць быць манголы. Шах Мухамед неахвотна пагадзіўся на гэты мірны дагавор, але ён не падоўжыўся доўга. Вайна пачалася менш за год пазней, калі ў харэзмійскім горадзе Атрар  (руск.) былі забітыя мангольскія пасланцы.

У 1218 годзе Чынгісхан прапанаваў Мухамеду заключыць саюз для ўзаемавыгаднага гандлю. Але шах вельмі падазрона паставіўся да жадання манголаў заключыць пагадненне, чаму спрыялі паведамленні шахскага пасла ў Чжунду  (руск.) (сталіца Кітая таго часу), які апісваў жорсткасць манголаў, што захапілі горад^[4]. Харэзмшах адмовіўся ісці на здзелку з «нявернымі» і па прапанове кіраўніка Атрара Іналчука Каір-хана  (руск.) пакараў смерцю паслоў-купцоў і разам з імі сто мангольскіх афіцэраў^[5].

Затым Чынгісхан адправіў другую групу з трох паслоў (аднаго мусульманіна і двух манголаў), каб запатрабаваць пакарання Каір-хана, якога лічыў вінаватым у забойстве паслоў. Шах пагаліў абодвух манголаў і абезгаловіў мусульман, пасля чаго адправіў іх назад Чынгісхану. Мухамед таксама загадаў пакараць смерцю персанал каравана. Гэта было расцэнена як сур’ёзная абраза самога хана, які лічыў паслоў «святымі і недатыкальнымі» персонамі^[6]. Гэта стала для Чынгісхана падставай да нападу на Харэзм. Манголы перасеклі горы Цянь-Шаня і ўвайшлі ў дзяржаву шаха ў 1219 годзе^[7].

Штурм Ургенча і мужнасць Наджм ад-дзіна Кубра

У 1220 годзе Чынгісхан адправіў Талуя з 70-тысячнай арміяй на заваяванне Харасана, а ў пачатку 1221 года 50-тысячнае войска Джучы, Чагатая і Угедэя падступіла да сталіцы Харэзма — горада Ургенча. Пасля сямімесячнай^[8] аблогі манголы ўзялі яго, разграмілі, а жыхароў адвялі ў палон. Як пісаў гісторык Рашыд ад-Дзін  (руск.):

«Манголы змагаліся жорстка і бралі квартал за кварталам і палац за палацам, зносілі іх і спальвалі, пакуль на працягу сямі дзён не ўзялі такім спосабам увесь горад цалкам». [Тады] яны выгналі ў стэп адразу ўсіх людзей, аддзялілі ад іх каля ста тысяч рамеснікаў і паслалі [іх] ва ўсходнія краіны. Маладых жанчын і дзяцей жа сагналі ў палон, а рэшту людзей падзялілі паміж ваярамі, каб тыя іх перабілі. Сцвярджаюць, што на кожнага мангола прыйшлося дваццаць чатыры чалавекі, колькасць жа ратнікаў [манголаў] была больш за пяцьдзясят тысяч. Карацей кажучы, усіх перабілі і войска [манголаў] занялося патокам і разрабаваннем. Разам разбурылі рэшткі дамоў і кварталаў^[9].

Чынгісхан пачуў пра шэйха шэйхаў, полюсе палюсоў Наджм-ад-Дзіне Кубра  (руск.), і ён паслаў яму сказаць: «Я аддам Харэзм збіццю і рабаванню. Таму святому свайго часу трэба пакінуць асяроддзе харэзмійцаў і далучыцца да нас!». Шэйх, у адказ сказаў: «Вось ужо семдзесят гадоў, як я здавольваюся і пераношу горыч і слодыч лёсу ў Харэзме з гэтым народам. Цяпер, калі [наступіла] пара спаслання бед, калі я ўцяку і пакіну яго, гэта будзе далёкім ад шляху высакароднасці і велікадушнасці!»^[9]. Наджм ад-Дзін Кубра загінуў падчас штурму горада.

Як пісаў Джувейні  (руск.): «Жыхары горада умацаваліся ў вуліцах і кварталах; на кожнай вуліцы яны пачыналі баі, і каля кожнага праходу ладзілі загароды. Войска [мангольскае] сасудамі з нафтай спальвала іх дамы і кварталы і стрэламі і ядрамі сшывала людзей аднаго з адным». Калі горад быў захоплены, ацалелых жыхароў выгналі ў поле. Аддзялілі і адвялі ў рабства рамеснікаў (па Джувейні, больш за 100 тысяч), а таксама маладых жанчын і дзяцей, а іншых жыхароў падзялілі паміж ваярамі, прычым, па Джувейні, на долю кожнага воіна прыйшлося па 24 чалавекі, і ўсіх перабілі «сякерамі, кіркамі, шаблямі, булавамі». Пасля гэтага манголы адкрылі плаціны, вада Амудар’і хлынула і затапіла ўвесь горад, так што і ўтоеныя ў розных хованках людзі загінулі, і «з жыхароў ніводзін не ацалеў»^[10].

Зноскі

1. The Islamic World to 1600: The Mongol Invasions (The Il-Khanate) (англ.)(недаступная спасылка). University of Calgary. Архівавана з першакрыніцы 15 кастрычніка 2013. Праверана 11 сакавіка 2019.
2. Ratchnevsky, Paul. Genghis Khan: His Life and Legacy, p. 120.
3. Монголами зовутся все те, кто живет в войлочных шатрах (руск.). tratati.narod.ru. Архівавана з першакрыніцы 11 сакавіка 2019. Праверана 11 сакавіка 2019.
4. Soucek, Svatopluk A History of Inner Asia
5. Hildinger, Eric. Warriors of the Steppe: A Military History of Central Asia, 500 B.C. to A.D. 1700
6. Prawdin, Michael. The Mongol Empire.
7. Ratchnevsky 1994, p. 129.
8. РАШИД АД-ДИН. СБОРНИК ЛЕТОПИСЕЙ. Рассказ об отправлении Чингиз-ханом сыновей своих — Джучи, Чагатая и Угедея — в Хорезм и о покорении ими той области (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 7 кастрычніка 2019. Праверана 20 верасня 2020.
9. Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Том 1. Книга 2. М.-Л. АН СССР. 1952, с.217-218
10. Тихвинский С. Л. Татаро-монголы в Азии и Европе — М.: Наука, 1977, c.129