Прымусовыя пакаянныя відэа ў Беларусі

Прымусовыя «пакаянныя» відэа ў Беларусі пачалі з’яўляцца ў праўладных Telegram-каналах і дзяржаўных СМІ пасля пачатку пратэстаў у жніўні 2020 года. Іх сутнасць заключаецца ў гвалтоўным «раскаянні» чалавека на камеру аб нібы ўчыненых ім злачынствах. У роліках людзі падвяргаюцца аутынгу, фэтшэймінгу, стыгматызацыі сваіх асаблівасцяў і іншым прыніжэнням. Да стварэння відэа мае дачыненне Упраўленне інфармацыі і грамадскіх сувязей (ВІГС) МУС РБ. Прымус людзей да здымкаў у «пакаяльных» відэа парушае нормы Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах, а таксама парушае прэзумпцыю невінаватасці.

Гісторыя

«Пакаянныя» відэа, на якіх затрыманыя беларусы нібыта раскайваюцца ў здзяйсненні супрацьпраўных дзеянняў і абяцаюць іх больш не паўтараць, сталі адной з асаблівасцяў сістэмы падаўлення беларускімі ўладамі іх палітычных апанентаў. Шырокі распаўсюд у праўладных Telegram-каналах і дзяржаўных СМІ з’ява атрымала пасля пачатку пратэстаў з нагоды прэзідэнцкіх выбараў у жніўні 2020 года^[1]. З канца 2022 года сюжэты з «пакаяннымі» відэа пачалі з’яўляцца ў дзяржаўных медыя^[2].

Прымусовыя пакаянні таксама паявіліся ў рэгіянальных выданнях. Так, напрыклад, у лістападзе 2022 года газета «Авангард» Буда-Кашалёўскага райвыканкама апублікавала відэа з дзвюма настаўніцамі сельскай школы, якія былі вымушаныя прызнавацца ў падпісцы на «экстрэмісцкія» рэсурсы і заклікаць ад іх адпісвацца^[2][3]. У лютым 2023 года з-за ўцечкі з праўладнага Telegram-канала стала вядома, што да публікацыі відэа з прымусовымі прызнаннямі датычна Упраўленне інфармацыі і грамадскіх сувязяў (ВІГС) МУС РБ^[4]. У сакавіку 2023 года сюжэты з гвалтоўным пакаяннем пачалі транслявацца ў выпусках навін на дзяржаўных тэлеканалах^[2][5]. У гэтым жа месяцы праўладныя Telegram-каналы апублікавалі 40 «пакаянных відэа» з удзелам работнікаў чыгункі^[6]. Пазней да ўдзелу ў сюжэтах пачалі прымушаць спартсменаў, якія падпісалі ліст з патрабаваннем сумленных выбараў у 2020 годзе^[2]. У маі 2023 года ў Інстаграме юрыдычнага факультэта БДУ з’явілася «пакаяннае» відэа, у якім студэнт установы быў вымушаны казаць аб распаўсюджванні звестак са свайго боку, якія ачарняюць адміністрацыю факультэта і БРСМ^[7].

Змест відэа

Нярэдка на відэа затрыманыя называюць свае асабістыя звесткі і месца працы. Пры гэтым людзей часта называюць «экстрэмістамі» і «радыкаламі», ставячы ім у віну наяўнасць падпіскі на забароненыя ў Беларусі недзяржаўныя медыя^[2]. Агульны пасыл відэа зводзіцца да дэманстрацыі раскаяння, абяцання пакоры і прыняцця ўлады Аляксандра Лукашэнкі. Асноўныя паведамленні ў сюжэтаў падобныя: прызнанне ўласнай няспеласці і некампетэнтнасці, дэманстрацыя прасвятлення і раскаяння, сцвярджэнні пра не зацікаўленасць у палітыцы і росквіт краіны. Значны аб’ём гвалтоўных інтэрв’ю прысвечаны дыскрэдытацыі незалежных СМІ^[8].

З часам прыніжэнні сталі больш бесчалавечнымі. Геяў пачалі прымушаць да аутынгу, а таксама называць на камеру імёны сваіх партнёраў. Людзі, якія ходзяць да псіхіятра, сталі вымушаныя называць свае дыягназы. Прадстаўнікам апазіцыі пачалі ляпіць на лоб бел-чырвона-белыя налепкі. Публікуючы відэа бок пачаў акцэнтаваць увагу на любых стыгматызаваных асаблівасцях чалавека, займацца фэтшэймінгам, а таксама ўказваць на няроўнае сацыяльнае становішча гледачоў і ўдзельнікаў відэа. Частым прыёмам у відэа з’яўляецца дэманстрацыя сэкс-цацак, якія былі знойдзеныя пры ператрусе кватэр затрыманых^[9].

Працэс здымкі

Беларускі Твітар-блогер Міхаіл Цыганкоў ва ўспамінах аб сваім «пакаянні» расказваў, што выбару ўдзельнічаць у здымках у яго не было. Ад яго адказу быў залежны толькі стан, у якім ён будзе на відэа. Відэа здымалася на бюджэтны тэлефон, з выкарыстаннем зялёнага фону. Пры гэтым кадры шмат разоў перазапісваліся, калі сілавікам у іх нешта не падабалася^[1].

Парушэнне міжнародных і канстытуцыйных норм

Працэс здымання і выкарыстання падобных відэа парушаюць некалькі норм Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь і Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах. Парушаецца комплекс правоў чалавека, які праходзіць затрыманым па падазрэнні ў здзяйсненні злачынства. Прымушэнне да ўдзелу ў роліках парушае свабоду выказвання меркаванняў, якое таксама дае права адмаўляцца выказваць меркаванне аб тых ці іншых пытаннях грамадска-палітычнага характару. ⁇ Каранёвыя ⁇ відэа парушаюць права чалавека не падвяргацца бесчалавечаму, жорсткаму і пагардліваму абыходжанню або катаванняў^[10].

Прымус да ўдзелу ў такіх відэа парушае прэзумпцыю невінаватасці, бо чалавек змушаны ў непрацэсуальнай форме альбо прызнацца ў здзяйсненні злачынства, альбо абгаварыць самаго сябе^[11].

Ацэнкі

Экс-загадчыца кафедры факультэта журналістыкі БДУ і доктар філалагічных навук Ірына Сідорская зазначыла, што такія відэа не маюць ніякага дачынення да журналістыкі. Яны з’яўляюцца інструментам маніпуляцыі пачуццямі людзей, спосабам уздзеяння на грамадскую думку і прыладай дзяржаўнага гвалту^[8].

Псіхіятр Сяргей Папоў сцвярджае, што відэа з гвалтоўным пакаяннем фарміруюць «траўму сведкі» і ў першую чаргу накіраваныя на аўдыторыю, а не на самога затрыманага^[8]. Прымушаны да здымкі чалавек адчувае страх быць забітым, пакалечаным, знішчаным. Гэта змушае яго казаць загадзя падрыхтаваныя словы^[12].