Рэпрэсіі супраць беларускіх вікіпедыстаў (з 2022)

Рэпрэсіі супраць беларускіх вікіпедыстаў — серыя палітычна матываваных затрыманняў, арыштаў, пераследу і іншых формаў ціску з боку беларускіх уладаў у дачыненні да аўтараў і рэдактараў беларускамоўнай версіі Вікіпедыі, зафіксаваныя ў 2020-я гады^[1][2][3][4]. Гэтыя дзеянні разглядаюцца ў кантэксце шырокай хвалі рэпрэсій супраць грамадзянскай супольнасці, СМІ і грамадскіх актывістаў у Беларусі, якая накіравана на кантроль над інфармацыйнай прасторай у Беларусі^[5] і спробай абмежаваць доступ грамадзян да незалежных крыніц інфармацыі.

Гістарычны кантэкст

Беларуская Вікіпедыя, створаная ў 2004 годзе, стала важнай платформай для захавання і папулярызацыі беларускай мовы, культуры і гісторыі^[6]. У перыяд палітычнага крызісу ў Беларусі пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года ўлады ўзмацнілі кантроль над інфармацыйнай прасторай, уключаючы незалежныя СМІ і інтэрнэт-рэсурсы. Артыкулы Вікіпедыі, якія асвятлялі пратэсты і дзеянні ўладаў і пры гэтым не адпавядалі афіцыйнай дзяржаўнай пазіцыі, сталі аб’ектам пільнай увагі, бо беларуская Вікіпедыя заставалася адной з нямногіх платформ, дзе захоўвалася адносная свабода інфармацыі і плюралізм меркаванняў.

У 2025 годзе, перад хваляй арыштаў рэдактараў беларускай Вікіпедыі, дзяржаўныя СМІ пачалі інфармацыйную кампанію з абвінавачваннямі беларускай Вікіпедыі ў празаходняй пазіцыі. Найбольш актыўна прасоўвала ў беларускім інфармацыйным полі гэтыя наратывы прапагандыстка Людміла Гладкая^[7][8]

Формы рэпрэсій

Рэпрэсіі ў дачыненні да рэдактараў беларускай Вікіпедыі праяўляюцца ў розных формах:

• Арышты і затрыманні: Вядомыя выпадкі затрыманняў і арыштаў адміністратараў і актыўных удзельнікаў Вікіпедыі па абвінавачваннях, звязаных з іх дзейнасцю ў інтэрнэце. Часта падставай для такіх дзеянняў станавіліся артыкулы, якія асвятлялі палітычныя падзеі ў Беларусі або крытыкавалі дзеянні ўладаў.
• Адміністрацыйны і крымінальны пераслед: Рэдактараў прыцягваюць да адміністрацыйнай і крымінальнай адказнасці паводле артыкулаў, якія тычацца распаўсюджвання «экстрэмісцкіх матэрыялаў», «дыскрэдытацыі Рэспублікі Беларусь» ці «арганізацыі дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак».
• Ціск і запалохванні: Акрамя непасрэдных арыштаў, фіксуюцца выпадкі ціску на ўдзельнікаў Вікіпедыі праз пагрозы, выклікі на допыты, канфіскацыю тэхнікі і іншыя формы запалохвання^[9].

Храналогія пераследу рэдактараў

• 2022 год. Затрыманы рэдактары Марк Бернштэйн^[10][11] і Уладзіслаў Чаховіч^[12]. Бернштэйна абвінавацілі ў «арганізацыі і падрыхтоўцы дзеянняў, якія груба парушаюць грамадскі парадак» з-за рэдагавання артыкулаў, звязаных з уварваннем Расіі ва Украіну і асудзілі на тры гады абмежавання волі. Паводле сілавікоў, ён распаўсюджваў «фэйкавыя матэрыялы пра расійскія Узброеныя сілы».
• 7 красавіка 2022 года на два гады калоніі ўзмоцненага рэжыму быў асуджаны Павел Пернікаў — рэдактар некалькіх моўных раздзелаў Вікіпедыі (у тым ліку двух беларускіх). Пакаранне было прызначана за допісы ў інтэрнэце, якія «дыскрэдытуюць Рэспубліку Беларусь», у тым ліку дзве праўкі ў Вікіпедыі артыкулаў пра палітычныя рэпрэсіі ў Беларусі^[13]
• Снежань 2024 года. Затрыманы рэдактар пад псеўданімам Stary Jolup, які ўносіў праўкі ў раздзел Вікіпедыі на тарашкевіцы.
• 13 сакавіка 2025 года. Знік рэдактар пад псеўданімам Kazimier Lachnovič; ягоны лёс застаецца невядомым^[14][4]
• Красавік — травень 2025 года. Затрыманая рэдактарка Вольга Сітнік, якую пазней арыштавалі на 10 сутак^[15]. Пазней стала вядома, што беларускія спецслужбы шукаюць фотаграфаў на мітынг Святланы і Сяргея Ціханоўскіх у Варшаве праз узламаны акаўнт Вольгі^[16].
• 15 траўня 2025 года стала вядома пра арышт Максіма Лепушэнкі, аднаго з найстарэйшых (з 2007 года) адміністратараў беларускай Вікіпедыі, які спецыялізаваўся на старажытнай гісторыі Беларусі^[17]

Наступствы

Выпадкі ціску на аўтараў і рэдактараў Вікіпедыі выклікалі шырокі міжнародны рэзананс, а праваабарончыя арганізацыі (Amnesty International, Human Rights Watch) і міжнародная вікі-супольнасць (Фонд Вікімедыя) асуджалі дзеянні беларускіх уладаў як парушэнне прынцыпаў свабоды слова і доступу да інфармацыі. Міжнародная супольнасць безвынікова заклікала ўлады спыніць пераслед аўтараў і рэдактараў Вікіпедыі, вызваліць арыштаваных і забяспечыць свабодны доступ да інфармацыі^[18]. У адказ на пераслед рэдактараў у Беларусі, супольнасць Вікіпедыі прыняла беспрэцэдэнтнае рашэнне: схаваць аўтараў правак у артыкулах на ваенныя і палітычныя тэмы. Гэта азначае, што IP-адрасы і імёны ўліковых запісаў рэдактараў зараз не бачныя не толькі для чытачоў і звычайных рэдактараў, але нават для так званых сістэмных аператараў беларускага раздзела. Мэта гэтага кроку — абараніць рэдактараў ад пераследу органамі ўлады^[18]. Па словах некаторых рэдактараў^[1], спробы ўладаў кантраляваць змест энцыклапедыі або займацца прасоўваннем прапаганды не маюць поспеху з-за ўнутраных правіл платформы. Масавыя затрыманні не прывялі да змен у змесце артыкулаў; адміністрацыйныя правы арыштаваных былі часова абмежаваныя вікі-супольнасцю для прадухілення несанкцыянаваных правак^[2].

Адначасова праваабаронцы адзначаюць змену тактыкі ўладаў: з канца верасня 2024 года інфармацыя пра палітычна матываваныя затрыманні і суды амаль не публікуецца афіцыйна, што не азначае спынення рэпрэсій, але значна ўскладняе незалежны маніторынг сітуацыі. Гэта можа сведчыць пра намаганні ўладаў схаваць маштабы пераследу і пазбегнуць міжнароднай крытыкі. Атмасфера запалохвання і рэпрэсій, якую фармуюць улады Беларусі, аказвае значны негатыўны ўплыў на функцыянаванне беларускамоўнага раздзела Вікіпедыі. Страх перад пераследам прымушае многіх рэдактараў праяўляць самацэнзуру або ўвогуле адмаўляцца ад рэдагавання палітычна адчувальных тэм. Частка ўдзельнікаў, асабліва тых, хто знаходзіцца ў Беларусі, вымушана спыніць сваю дзейнасць у Вікіпедыі з меркаванняў бяспекі. У выніку скарачаецца колькасць актыўных рэдактараў, што прыводзіць да пагаршэння якасці і паўнавартаснасці асвятлення многіх грамадска важных тэм, у тым ліку тых, што тычацца бягучай палітычнай сітуацыі ў краіне.

Гл. таксама

• Спіс людзей, арыштаваных за рэдагаванне Вікіпедыі
• Праваабарончыя праблемы, звязаныя з падаўленнем беларускіх пратэстаў 2020 года