Хацкая мова

Не блытаць з хецкай мовай.

Ха́цкая мова — мова найстаражытнага (III — пачатак II тысячагоддзі да н.э.) насельніцтва паўночна-ўсходняй часткі Малой Азіі ўнутры лукавіны ракі Галіс (суч. Кызыл-Ырмак) — хатаў — дайшла да нас, апроч некаторай колькасці згаданых у іншамоўных тэкстах тапонімаў, асабістых імёнаў і імёнаў божастваў, толькі ў параўнальна невялікай колькасці культавых тэкстаў з царскага архіва сталіцы Хецкага царства — Хатусы (суч. Багазкёй). У тым ліку маецца каля паўдзесятка хацка-хецкіх (несіцкіх) білінгв і некалькі дзясяткаў аднамоўных тэкстаў, па большай частцы кароткіх і значна фрагментаваных.

Хацкая
Саманазва	невядома;
Краіны	Малая Азія (поўнач)
Вымерла	II тысячагоддзе да н.э.
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
ізаляваная мова, меркавана абхаза-адыгская сям'я ці сіна-каўказская макрасям'я
Пісьменнасць	клінапіс
Моўныя коды
ISO 639-1	—
ISO 639-2	?
ISO 639-3	xht
IETF	xht
Glottolog	hatt1246

Прыкладнае распаўсюджванне хацкай мовы ў пач. II тыс. да н.э.

Тэксты напісаны складовым клінапісам амаль без ідэаграм, што вельмі абцяжарвае разуменне; да таго ж ёсць падставы лічыць, што яны былі запісаны хецкімі пісцамі па памяці без дакладнага разумення іх значэння, часам нават з памылкамі ў словападзеле. З фанетычнага пункта гледжання клінапісныя запісы хацкай мовы ў вышэйшай ступені недакладныя, таму што хецкі варыянт акадскага клінапісу, якім запісаны тэксты, дазваляе адрозніваць усяго 12 зычных, а хацкая фаналагічная сістэма, прынамсі, гістарычна, была значна багацейшая.

Генетычныя сувязі

Швейцарскі ўсходазнавец Эміль Фарэр, у 20-х гадах ХХ стагоддзя, упершыню выказаў гіпотэзу, што хацкая мова знаходзіцца ў сваяцтве з заходнекаўказскімі мовамі, а менавіта абхазскай, адыгскай і ўбыхскай мовамі^[1].

Абапіраючыся на невялікія лінгвістычныя звесткі, некаторыя даследчыкі (В. У. Іваноў^[2][3][4][5]) выказваюць здагадку пра гіпатэтычнае сваяцтва хацкай з абхаза-адыгскімі мовамі. Маюцца некаторыя ўказанні на структурнае падабенства, і матэрыяльную блізкасць фармантаў, наколькі можна судзіць пра сапраўднае гучанне фанем, схваных за клінапіснай графікай.

Ступень структурнай блізкасці паміж хацкай і картвельскімі мовамі ўяўляецца меншай, чым паміж хацкай і абхаза-адыгскімі. Хоць і картвельскія мовы ў вобласці дзеяслова маюць складаную сістэму прэфіксацыі і суфіксацыі, але прынцыпы яе трохі іншыя, чым у хацкай. Для вырашэння пытання аб генетычных сувязях хацкай мовы з картвельскімі не маецца дастатковых звестак.

Зрэшты, можна адзначыць, што хацкая мова, праяўляючы меркаваныя рысы падабенства з абхаза-адыгскімі і, магчыма, з картвельскімі мовамі, не праяўляе ніякіх агульных рыс з нахска-дагестанскімі мовамі.

Высунута таксама гіпотэза^[6][7], паводле якой хацкая мова ўваходзіць у сіна-каўказскую макрасям'ю, але пры гэтым не ўтварае асобнай падгрупы з абхаза-адыгскімі мовамі ўнутры гэтай сям'і. Ён уяўляе сабой асобную галіну сіна-каўказскіх моў, выяўляючы пры гэтым найбольшую блізкасць з паўночнакаўказскай і енісейскай галінамі.

Сувязі з іншымі мовамі

Магчыма, мае хацкае паходжанне частка слоў хецкай мовы, якія немагчыма растлумачыць з індаеўрапейскіх каранёў — тым больш, што ў часы Хецкага царства хацкая мова працягвала выкарыстоўвацца ў кульце некаторых багоў.

Улічваючы тое, што малаазійскае паходжанне этрускаў на сённяшні дзень уяўляецца найбольш верагоднай гіпотэзай (гл. спіс літаратуры), А. І. Неміроўскі выказаў здагадку супаставіць этрускае слова tupi («кара, пакута») з хацкім tuppi (ідэнтычнае значэнне). Больш шырокае супастаўленне лексікі немагчыма ў сувязі з вельмі невялікай колькасцю хацкіх помнікаў. Марфалогія этрускай мовы ў цэлым не падобная да хацкай (словаўтварэнне і словазмяненне ў этрускай — выключна суфіксальнае, у хацкай — прэфіксальна-суфіксальнае), хоць можна супаставіць асобныя фарманты (суфікс прыналежнасці -el, -il, у этрускай -l, указальны займеннік ana, то ж у этрускай, паказчыкі дзеяслоўных часоў -a, -e).

Зноскі

1. Волков А. В.,Непомнящий Н. Н. Хетты Архівавана 4 сакавіка 2016.
2. Иванов В. В. Об отношении хаттского языка к северо-западнокавказским // Древняя Анатолия. М., 1985. С. 26-59.
3. Иванов В. В. Интерпретация текста хаттско-хеттского строительного ритуала (в свете данных внешнего сравнения) // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 619—652.
4. Иванов В. В. К проблеме соотношения древнегреческой и хаттской традиций // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 653—662.
5. Иванов В. В. Хурритские и хаттские этимологии // Иванов В. В. Труды по этимологии индоевропейских и древнепереднеазиатских языков. Т. 2. М.: Языки славянских культур, 2008. С. 663—675.
6. Касьян А. С. Хаттский язык // Языки мира: Древние реликтовые языки Передней Азии / РАН. Институт языкознания. Под ред. Н. Н. Казанского, А. А. Кибрика, Ю. Б. Корякова. М.: Academia, 2010.
7. Kassian, A. Hattic as a Sino-Caucasian language // Ugarit-Forschungen. Internationales Jahrbuch für die Altertumskunde Syrien-Palästinas. Bd 41, 2009—2010. P. 309—447.