Дагістарычны Ордас

Ордаская культурная традыцыя — умоўнае абазначэнне комплексу археалагічных культур, якія існавалі з часоў Верхняга палеаліту  (руск.) і да канца Бронзавага веку ў пустыні Ордас, на поўдні аўтаномнага рэгіёну Унутраная Манголія, цяпер КНР, прыкладна ў 300 км ад г. Пекіна. Носьбіты традыцыі былі ў асноўным змяшанай еўрапеоідна-мангалоіднай расы^[1] паколькі ў рэгіёне мелася месца шматлікіх кантактаў з еўрапеоідамі^[2] аж да эпохі дынастый Цынь і Хань.

Дагістарычны Ордас
Бронзавая статуэтка мужчыны, Ордас, III—I стагоддзя да н. э. Брытанскі музей
Названа ад	Ордас
Месцазнаходжанне	Унутраная Манголія Ордас
Дата пачатку	600 да н.э.
Дата заканчэння	200 да н.э.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Лакалізацыя знаходак, звязаных з Ордаскай культурнай традыцыяй.

Палеаліт

Першыя сведчанні з’яўлення сучасных людзей ставяцца да Верхняга палеаліту  (руск.). Мясцовыя насельнікі выкарыстоўвалі каменныя прылады Чжоўкаўдзяньскага  (руск.) тыпу. Наканечнікі і грані іх прылад нагадваюць еўрапейскія мусцьерскую і левалуазскую  (руск.) індустрыі. Верагодна, мясцовыя жыхары добра валодалі тэхналогіямі Сярэдняга палеаліту  (руск.), паколькі яны стваралі разцы (нажы) даўжынёй да 15 сантыметраў^[3].

Скамянелыя чалавечыя парэшткі Ордаскага чалавека з Салавусу  (ням.), датаваныя каля 50 000-35 000 гг. да н. э., маюць ярка выяўленыя мангалоідныя рысы, у асаблівасці пярэднія зубы і патылічная костка  (руск.)^[4].

Неаліт

Адной з неалітычных культур Ордаса была культура Чжукайгоу (2200—1500 гг. да н. э.). Да яе ставяцца 327 (на пачатак XXI стагоддзя) пахаванняў. Генетычныя даследаванні пахаваных паказваюць, што яны вельмі падобныя з пахаваннямі з Іньнюгоу (Yinniugou), а таксама з сучаснымі народамі — даурамі і эвенкамі^[5]. Археалагічныя знаходкі гэтай культуры вельмі падобныя з артэфактамі культуры ніжняга пласта Сяцзядзянь  (руск.). У гэтых знаходках мы бачым зараджэнне «змяінага» арнаменту на зброі і іншыя зааморфныя фігуры, з якіх пасля складзецца ордаскі стыль мастацтва^[6].

Бронзавы і жалезны век

У III ст. да н. э. ордаская культура знаходзіліся на самай мяжы Цінскай імперыі, непасрэдна на ўсход ад юэчжы

Шкілетныя астанкі ў грабніцы Таахунбала (Taohongbala), датаванай VII—VI стст. да н. э., у цэлым лічацца адноснымі да культуры хунну  (руск.) бронзавага веку, і ў іх добра выяўленыя мангалоідныя рысы.^[7][8]

Пахаванне падобнага тыпу выяўленае ў 1979 годзе блізу горада Баян-Нур  (руск.) і датаваны V—IV стст. да н. э., лічыцца адзіным помнікам культуры хунну  (руск.), размешчаным на паўночным схіле Іньшаня. Тут выяўленыя ў асноўным бронзавыя артэфакты, кераміка і 27 шкілетных астанкаў коней.^[9] У ходзе далейшых раскопак у 1983 годзе ў Гасіньяацзы было выяўлена 31 пахаванне VI—V стагоддзя да н. э. з ярка выяўленымі паўночнамангалоіднымі рысамі. Гэтыя рысы меншаюць па кірунку да поўдня. Шкілетныя астанкі ўсходняга і паўночнага мангалоіднага тыпу — у цэлым 117 пахаванняў — сустракаюцца ў знаходках з Маацынгу і Іньнюгоу і датуюцца каля VII стагоддзя да н. э.^[10] Ордаскае бронзавае ўзбраенне шмат у чым падобна з кітайскім.^[11]

На шматлікіх малюнках людзей Ордаса тыя, як правіла, маюць прамыя валасы. Гэтая рыса асабліва ярка выяўлена ў археалагічных знаходках у Баатоў (M63:22, M63:23, M84:5), Этоке (M1, M6), Сіхаакау (M3), нізоўях Ваэртухаа (M3:1) і ў Мэнцзяляне^[12].

Сакі (азіяцкія скіфы)

Спражка рамяня, Ордас, III—I стагоддзі да н. э.

У VI—II стагоддзях да н. э. конныя качэўнікі займалі тэрыторыю Ордаса, перш чым іх адтуль выгналі гуны. Па думку Я. Лебядзінскага  (руск.), гэтыя качэўнікі былі найбольш усходняй групай сакаў, якія пасяліліся на ўсход ад больш вывучаных юэчжы, хоць Лебядзінскі і не прыводзіць фактаў у абгрунтаванне свайго меркавання. «Мангалоідныя тыпы Забайкалля і Усходняй Манголіі рэзка кантрастуюць з еўрапеоідным тыпам, які выяўляецца ў той жа час у скіфскіх качэўнікаў, якія займалі Усходнюю Манголію, і іх папярэднікаў бронзавага стагоддзя»^[13]. Вядомыя яны ў асноўным па шкілетных парэштках і артэфактах.

Качэўнікі кантактавалі і нярэдка ваявалі з даханьскім і ханьскім насельніцтвам Кітая. Тэрыторыя гэтых качэўнікаў размяшчалася непасрэдна на поўнач ад Вялікай сцяны і на паўднёвым узбярэжжы самай паўночнай лукавіны ракі Хуанхэ.

Як лічыць Яраслаў Лебядзінскі, «Еўрапеоідныя твары на некаторых малюнках з Ордаса… варта растлумачыць іх паходжаннем ад скіфаў»^[14] Характэрнымі вырабамі Ордаса з’яўляюцца спражкі рамянёў, конская збруя і зброя з выявай жывёл, якія нярэдка змагаюцца. Зброя, выяўленае ў пахаваннях у стэпах Ордаса, вельмі моцна нагадвае зброю скіфамоўных народаў, асабліва сакаў^[15].

Сувязі

Заходнімі суседзямі Ордаса маглі быць юэчжы — усходнеіранскі народ, які мігрыраваў у Паўднёвую Азію і ўтварыў Кушанскае царства пасля паразы ад хунну. Яны былі таксама культурна звязаныя з яшчэ адным качавым племенем на ўсходзе, дунху  (руск.), якія мелі падобнае «стэпавае мастацтва», але былі, верагодна, мангалоідамі^[16]. Таксама ордаская культура магла быць звязаная з народам, дзі  (руск.), ці «заходнімі варварамі».

Хунну

Згодна з кітайскімі крыніцамі, хунну (сюнну) упершыню з’явіліся ў Ордасе у перыяд, калі былі напісаныя трактаты «І чжоу шу  (англ.)» і «Шань хай цзын  (руск.)», у перыяд царстваў, якія змагаюцца  (руск.), да таго, як Ордас акупавалі дзяржавы Цынь і Чжаа  (руск.). Лічыцца, што Ордас быў іх радзімай, аднак дакладны час іх з’яўлення ў рэгіёне застаецца невядомым — як паказваюць археалагічныя знаходкі, ён мог быць нашмат больш раннім, чым першыя згадкі хунну ў летапісах^[17].

Па меры таго, як хунну пад правадырствам Мадэ  (руск.) распаўсюджваліся на поўдзень на тэрыторыю юэчжы каля 160-х гг. да н. э., юэчжы, у сваю чаргу, разграмілі сакаў і выціснулі іх да Ісык-Куля. Мяркуецца, што хунну ў той жа час занялі і Ордас, калі яны ўступілі ў кантакт з кітайцамі. З Ордаса хунну здзейснілі шматлікія спусташальныя набегі на Кітай (167, 158, 142, 129 гг. да н. э.)^[18].

У II ст. да н. э. імператар Хань Удзі з дынастыі Хань пачаў вайну супраць хунну. Палкаводцу Шафану ў 127 г. да н. э. удалося каланізаваць тэрыторыю Ордаса. Аднак яшчэ да гэтай кампаніі на іх тэрыторыі засноўвалі свае ваенныя паселішчы дынастыі Цынь і Чжаа, пакуль іх не знішчылі хунну да 209 г. да н. э.^[19].

Артэфакты

Артэфакты ордаскіх культур, прадстаўленыя ў Брытанскім музеі (азіяцкая галерэя):

• 
  Бронзавы наканечнік кія, VI-V стагоддзя да н. э.
• 
  Срэбны конь, IV-I стагоддзя да н. э.
• 
  Спражка рамяня, III-I стагоддзя да н. э.
• 
  Спражка рамяня, III-I стагоддзя да н. э.
• 
  Бронзавыя коні, V-III стагоддзя да н. э.
• 
  Тыгр, нападаючы на каня, IV-I стагоддзя да н. э.

Зноскі

1. Kim, Kijeong; Brenner, Charles H.; Mair, Victor H.; Lee, Kwang-Ho; Kim, Jae-Hyun; Gelegdorj, Eregzen; Batbold, Natsag; Song, Yi-Chung; Yun, Hyeung-Won; Chang, Eun-Jeong; Lkhagvasuren, Gavaachimed; Bazarragchaa, Munkhtsetseg; Park, Ae-Ja; Lim, Inja; Hong, Yun-Pyo; Kim, Wonyong; Chung, Sang-In; Kim, Dae-Jin; Chung, Yoon-Hee; Kim, Sung-Su; Lee, Won-Bok; Kim, Kyung-Yong A western Eurasian male is found in 2000-year-old elite Xiongnu cemetery in Northeast Mongolia(англ.) // American Journal of Physical Anthropology  (англ.) : journal. — 2010. — Т. 142. — № 3. — С. 429—440. — ISSN 0002-9483. — DOI:10.1002/ajpa.21242 — PMID 20091844.
2. Lebedynsky, p. 131
3. Jacquetta Hawkes  (англ.) and Sir Leonard Woolley  (англ.), History of Mankind: Volume I. (New York: Harper and Row, 1963), p.172.
4. Weiwen, Huang, Salawusu Relic(недаступная спасылка). Encyclopedia of China, 1st ed.
5. WANG Hal-jing, CHANG E, CAI Da-wei, ZHANG Quan-chao, ZHOU Hui, ZHU Hong (1. Ancient DNA Laboratory, Research Center for Chinese Frontier Archaeology, Jilin University, Changchun 130012, China: 2. Teaching and Research Center of Chemistry, College of Chemistry, Jilin University, Changchun 130021, China; 3. Macromolecular Laboratory, College of Life Science, Jilin University, Changchun 130023, China). Mitochondrial DNA analysis of remains from Zhukaigou archaeological site in Inner Mongolia. 2007.
6. Ma 2005, p. 298—299
7. Ma 2005, p. 231
8. Wuen, Taohongbala Tombs(недаступная спасылка). Encyclopedia of China, 1st ed.
9. Ma 2005, p. 230—231
10. Ma 2005, p. 232—233, 278—279
11. Ma 2005, p. 282—290
12. Ma 2005, p. 188—189
13. «Les Saces», Lebedinsky, p. 125
14. Iaroslav Lebedynsky, p. 125
15. Iaroslav Lebedynsky, p. 127
16. Lebedynsky, p. 124
17. Ma 2005, p. 220—225
18. Lebedynsky p. 131
19. Ma 2005, p. 224