Ki

Ar c'hi (Canis lupus familiaris^[1] ha Canis lupus dingo^[2],[3]) zo ul loen bronnek pevarzroadek ezel eo eus ar c'herentiad Canidae hag eus an urzhiad Carnivora. Implijet e vez ar ger "ki" koulz evit ar chas doñv hag ar gouennadoù gouez. Ar chas a c'hallfe bezañ bet ar c'hentañ loened a oa doñvaet^[4]. An dilerc'hioù ki doñv koshañ anavezet zo kozh a 31 700 vloaz^[5] da lâret eo meur a zegad miliadoù bloavezhioù a-raok kement spesad doñv all anavet. Al loened ar muiañ implijet da labourat, da chaseal ha da ober kavandenn ouzh an dud e voent en istor an denelezh. Ar ger "ki" a c'hall bezañ implijet ivez d'ober anv eus mal ar spesad pa vez enebet ouzh ar ger "kiez", parez ar spesad^[6].

Evit implijoù all, gwelet Ki (disheñvelout).

---

ki

organisms known by a particular common name

Iskevrennad eus	domesticated mammal
This taxon is source of	dog milk, dog meat, dog fur, chiengora
Studiet gant	cynology
Hashtag	dog, dogs, doglover, dogsofinstagram, 犬
Deskrivet dre	Wounded She-dog, Textile with Eagle Attacking Dog
Dezverket dre	activity policy on dogs, starch digestion ability
Mammenn emvagañ bennañ	protein
Sant paeron	Sant Rok, Hubertus, San Vito
Implijet gant	hunter-gatherer
A implij	dog bed
Taxon known by this common name	Canis familiaris, Canis lupus familiaris
Produced sound	bark
Stumm gourel an dikedenn	pies, cão, cachorro
Sequenced genome URL	https://www.dnazoo.org/assemblies/Canis_lupus_familiaris, http://www.ensembl.org/Canis_lupus_familiaris
Arouezenn Unicode	🐕, 🐶
Category for the view of the item	Category:Views of dogs
Earliest date	34. millennium BCE

 

 Eus Wikidata

Bodet e veze ar chas doñv gwezhall en ur spesad anvet Canis canis pe Canis familiaris. Kadarnaet eo bet o orin gant an enklaskoù genetek abaoe. Daoust da zegasadennoù disheñvel moarvat ez eo ar chas doñv ur furm doñvaet eus ar bleizi griz^[7],[8]. Daoust d'an diforc'hioù morfologiezh bras etre ar gouennadoù e vez bodet ar chas gant ar skiantourien bremañ en ur strollad anvet Canis lupus familiaris, un isspesad eus Canis lupus. Ar chas doñvaet hag aet da ouez en-dro avat a vez sellet oute evel isspesadoù eus Canis lupus, evel an dingoed hag ar c'hi kaner.

Doñvaet e oa lod eus ar bleizi griz war-dro 15 000 vloaz zo eta^[9]. Abalamour d'o zalvoudegezh evit an dud kentañ e voent implijet buan e pep lec'h. Implijet e vez ar chas e doareoù disheñvel evel chaseal, mesa, sachañ bec'hioù, gwardañ un dra bennak, skoazell ar polis pe ar soudarded, ober kavandenn, ha sikour an dud nammet abaoe n'eus ket pell zo. Abalamour d'o lec'h en hor c'hevredigezh e vez lesanvet ar chas "gwellañ mignoned Mab-Den" e broioù ar c'hornôg. E broioù, en Azia da skouer, e vez desavet ar chas evit o c'hig ivez^[10]. E 2001 e oa istimet niver ar chas er bed da 400 milion^[11].

E-doug ar 15 000 vloaz ma oa bet chas doñvaet ez eus diwanet ur bern gouennadoù lieseurt, disheñvel-kenañ an eil re diouzh ar re all, desavet ha dibabet a-ratozh gant an dud. Muioc'h a gemmoù morfologiezh hag emzalc'h zo en isspesad-se evit n'eus forzh peseurt spesad bronneged all^[12]. Da skouer ez a o ment eus 16 santimetr evit ar Chihuahuaed betek ouzhpenn 76 cm evit levraned Iwerzhon. O bleven a c'hall bezañ gwenn, griz (pe glas) du, gell sklaer pe teñval gant blev hir pe berr, heñvel ouzh reun ar c'hezeg, gloan an deñved, eeun pe rodellet^[13]. Lod eus ar gouennadoù o deus un orin kozh evel an Huskied Siberia pe chas-deñved Brie e-skoaz re all evel ar chas-deñved alaman pe ar Golden Retriever a oa krouet n'eus ket keit-se. Er broioù ma vez anavezet dezverkoù ar c'hevredad kinologiezh etrebroadel gant al lezenn ez eo ret enrollañ ar c'hi e levrioù an orinoù e vro c'henidik da lâret eus ur c'hi ez eo a ouenn c'hlann^[14],[15]. Da veajiñ en Europa e tleont kaout un tremen-hent europat evit an anevaled kavandenn.

Loened pevarzroadel all a vez graet "ki" anezhe evel ar chas-dour, da skouer.

Ur c'hi

Etimologiezh

Dont a ra ar ger ki eus ar c'heltieg cū, cunos^[16]. En heniwerzhoneg e veze graet cú (genitiv con) eus ar chas hag ar bleizi. Soñjal da skouer e Cúchulainn (da lâret eo ki ar gov) pe e Conamail, heñvel ouzh ur bleiz (diwar *cuno-samalis). E kembraeg, e kerneveureg e kaver ar furm ci, heñvel ouzh ar brezhoneg ki. A-hervez e teufe ar c'hembraeg ci eus *cü < hengeltieg *cū. Dont a ra al liester cwn, damheñvel ouzh ar brezhoneg kon, eus *cunes.

Dont a ra ar c'heltieg *cū eus ur furm *kuō, *kṷō(n), testeniekaet mat e yezhoù all evel ar gresianeg kúōn (genitiv kunós), sañskriteg śvā (genitiv śúnaḥ), henalamaneg uhel hunt diwar ḱuntós.

Kon eo al liester kozh a gaver e anvioù-tud keltiek (Konwoion, Kongar, Konveur ...), chas a vez lavaret bremañ, deuet diwar ar ger gallek chasse. Anvioù all zo bet savet diwar ar ger ki evel Tangi ha Konan. Chomet eo kon e anvioù loened zo evel dourgi / dourgon.

Rummoù chas

* Sellout ivez ouzh : Listennad gouennoù chas

Anaout a reer

• ar c'hi-polis, implijet gant ar boliserien en o enklaskoù abalamour d'o galloud-c'hwesa
• ar c'hi-hemolc'h, pe ki-chase, a zo meur a seurt anezho, ha dreist-holl ar c'hi-choukant, hag ar c'hi-red
• ar c'hi-sikour, implijet evit klask roudoù an dud m'eo kouezhet traoù warno (savadurioù en o foull, erc'h)
• ar c'hi-saout, pe ki-deñved, a ziwall al loened-se,
• ar c'horrgi, ar c'hi-spagnol, ar c'hi-bleiz, a zo gouennoù, evel ar c'hi-douar, pavet berr
• ar c'hi-kolveg, ki-porzh, ki-stag, zo anvioù roet d'ar chas-diwall,
• ar c'hi-dimezell, pe ki-madam, a zo chas brav, a vez moumounet, gwalc'het ha kribet.

Loened labour

Implijet e vezont evit labourat a-wechoù, da ziwall tropelloù loened dreist-holl ha da ziwall tud, tier ha savadurioù. Implijet int ivez gant nerzhioù milourel pe polis dre ar bed. En Alaska e vezont implijet ivez da sachañ war ar stlejelloù war an erc'h.

En arzoù

• Chas brudet zo, evel Moutig, ki Tintin, Lassie ha re all.
• Un istor chas fentus : Noblañs gant Jakez Konan.

Liammoù diavez

Sellit ouzh ar ger Ki er
wikeriadur, ar geriadur frank.

Commons

Muioc'h a restroù diwar-benn

Chas

a vo kavet e Wikimedia Commons.