Зэд

Зэд (лат. cuprum үгэһээ Cu гэжэ тэмдэглэгдэдэг), атомай дугаар 29, нэгэн түрэлэй химиин элемент юм. Зэд — бэлээр дабтагдадаг, улааншаг үнгэтэй, үнгэтэ уян металл.

Зэд (Cu)
Атомай дугаар	29
Атомай масса	63.546 г/моль
Үнгэ	Ягаабтар туяатай алталаг шара
Электроной бүридэл	[Ar] 3d10 4s1
Бодос зүйн шэнжэ шанар
Бодосой түлэб	Хатуу
Нягта	8,96 г/см³
Хайлаха температура	(1084.62 °C, 1984.32 °F), 1357.77 K
Бусалха температура	(2562 °C, 4643 °F), 2835 K
Хайлалтын хубиин дулаан	13.26   кЖ/моль
Ууршалтын хубиин дулаан	300.4 кЖ/моль
Дулаан багтаамжа	(25 °C) 24.440 кЖ/(моль·K)
Атомай шэнжэ шанар
Орондо тороной бүтэсэ (Сингони)	Таладаа түбтэй куб
Эһэлдэлтын зэрэг	2, 1
Ионизациин энерги (эхинэй электроноор)	745.5 кЖ/моль
Атомай радиус	135 пм
Ковалентай радиус	138 пм

Cu	29
63,546
[Ar] 3d104s1
Зэд

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Зэд
монгол кирилл.	Зэс
хальмаг кирилл.	Зес

Зэд зөөлэн металл болоод маша һайн сахилгаан дамжуулха шадбартай тула, сахилгаан болон дулаан дамжуулагша, барилгын материал, мүн түрэл бүриин хайлаша гарган абахад хэрэглэнэ.

Байгалийн Зэд

Зэд дээдэ ургамал, амитанай маша шухала тэжээл болобош, ехэ хэмжээнэй зэд амитан, ургамлые хордуулна.

Хүмүүн зэдые 10,000 жэлэй үмэнэһөө хэрэглэжэ эхилһэн байна. Чили, АНУ зэргэ оронууд ехэхэн хэмжээнэй зэдэй нөөсэтэй болоод ехэбшэлэн ил уурхайһаа олборложо байна.

Гаргалга

Зэдые зэдэй рудануудһаа болон минералуудһаа гаргална. Зэдэй гаргалгын гол арга — пирометаллурги, гидрометаллурги болон электролиз.

• Пирометаллургиин арга сульфидай рудануудһаа гаргалха болоно, (жээшэнь CuFeS₂):

${\displaystyle ~{\mathsf {2CuFeS_{2}+5O_{2}+2SiO_{2}\longrightarrow 2Cu+2FeSiO_{3}+4SO_{2}\uparrow }}}$

• Гидрометаллургиин арга — уһа холиһон хүхэрэй хүшэлдэ гү, али аммиагай хайламагда зэдэй минералуудай хайлуулга; абаһан хайламагһаа зэдые түмэрөөр гаргана:

${\displaystyle ~{\mathsf {CuSO_{4}+Fe\longrightarrow Cu\downarrow +FeSO_{4}}}}$

• Зэдэй (II) сульфатай хайламагай электролиз:

${\displaystyle ~{\mathsf {CuSO_{4}\rightleftarrows Cu^{2+}+SO_{4}^{2-}}}}$

${\displaystyle {\mathsf {K^{-}:Cu^{2+}+2e\longrightarrow Cu^{0}}}}$

${\displaystyle {\mathsf {A^{+}:2H_{2}O-4e\longrightarrow O_{2}+4H^{+}}}}$

${\displaystyle ~{\mathsf {2CuSO_{4}+2H_{2}O\longrightarrow 2Cu\downarrow +O_{2}\uparrow +2H_{2}SO_{4}}}}$