Финланд

Финланд Улас (фин: Suomi, шведээр Finland) хадаа Хойто Европодо байрладаг парламенттай бүгэдэ найрамдаха улас болон 1995 онһоо Европын холбооной гэшүүн орон юм. Баруун талаараа Швецитэй, зүүн талаараа Оросой холбоото уластай, хойто талаараа Норвегитэй, урда талаараа Финэй булангаар Эстонитой тус тус хилэлнэ^[1]. Ниислэл хотонь — Хельсинки.

Бүгэдэ Найрамдаха Финланд Улас Suomen tasavalta Republiken Finland
Түрын туг Түрын һүлдэ
Түрын дуулалай нэрэ: «Maamme / Vårt land»
Финланд һуури байра
Ниислэл		Хельсинки[1]
Албан хэлэн		фин, швед
Түрэ засаг		парламент-юрэнхылэгшын бүгэдэ найрамдаха засаг
-	Юрэнхылэгшэ	Саули Нийнистё
-	Юрэнхы сайд	Юха Сипиля
Уласай хурал		Эдускунта
Байгуулха
-	1917 оной 12 һарын 6	Зүблэлтэ Оросһоо тусгаар тогтониһон
Дэбиcхэр газар
-	Бүхэлидөө	338 400 км2
-	Уһанай процент (%)	10,21
Хүн зон
-	Тоосоо (2015)	5 560 000[2] (114)
ДНБ (ХАШТ)		оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$240 ехэ наяд[3]
-	Нэгэ хүндэ	$34 401
ДНБ (Нэрлэһэн)		2014 оной тоосоо
-	Бүгэдэ	$276 ехэ наяд[3]
ОТББЭ (2014)		25,6[4]
Мүнгэн тэмдэгтэ		Евро (EUR)
Сагай бүһэ		+2 (Зүүн Европын саг)
Телефоной код		+358

Буряад Уластай шахуу адли талмайтай Финланд улас 5,5 оршом сая ажаһуугшадтайгаар Европын эгээн һиирэг ажаһуугшадтай оронуудай нэгэ болоно^[5]. Хүн зонойнгоо диилэнхи хуби ниислэл хото Хельсинки байрладаг урда зүгтээ түблэрнэ. Уласай хоёр албан ёһоной хэлэнүүдынь фин ба швед хэлэн. Хүн зоной 88,7 % фин яһатан болоод, 5,3 % швед яһатан юм.^[6] Швед хэлэтэн Аландын аралнууд өөрын засаха үргэн автономиин статустай байна^[7].

Балар эртэ үеһөө хойшо һиирэг хүн зонтой байһан Финландын орон XII зуун жэлдэ Швециин эзэнтэ гүрэндэ ороһоной һүүлдэ Финландын түүхын үе мандаба. Олон зуун жэлэй туршаа Финланд Швециин шухала хэһэг байгаад, 1809 ондо Оросой эзэнтэ гүрэнэй мэдэлдэ орожо үндэһэтэнээр дэбжэһэн байгаа. 1917 ондо Оросһоо тусгаар амяарлажа бэеэ даанги улас болобо.

Газар зүй

Финланд 338 432 км² талмайтайгаараа Буряад Уласһаа нэгэ жаа бага байна (351 300 км²^[8]). Финланд 60-аад ба 70-оод үргэригэй хоорондо байрлажа дэлхэйн эгээн хойто улас оронуудай нэгэ мүн. Финландын гурбанай нэгэ хуби туйлай сахаригһаа хойто байрлана. Финландын хойтоһоо урда болотор үргэлжэлгэнь 1160 км (Нуоргамһаа Ханко хахад арал), баруунһаа зүүн руу эгээн утань 540 км (Иломантсиһаа Нерпес хүрэтэр). Финландын улас орониие хубаа хадаа Оулуярви нуурай хүрэтэр (Каяани хотын болотор) газар нютагые «Хойто Финланд» нэрлэнэ. Ушар дээрэһээ Финландын шууд дундада байрладаг Оулу хотые хойто Финландын хото гэгдээд, оронойнгоо урда хэһэгтэ байрладаг Йювяскюля хотын һуури байрые «Дунда Финланд» гэнэ.

Финландын эгээн ута хилэнь 1 269 км Оростой хилэ мүн. Хойтодоо Норвеги 716 км хилэ, баруун хойтодоо 536 км ута Швеци хилэ нэгэтэй.

Баруун тээ ба урда тээ Финланд Балтиин тэнгис, баруун зүгтэ Ботниин булан, урда зүгтэ Финэй булан байрлана. Финландын бүхы шахуу гол мүрэд ба нуурнууд Балтиин тэнгисэй һабада хамаатай байхашье һаа, гансал Маанселькя оршомой эгээн гадаада хойто хэһэг Хойто мүльһэн далайн һуба уһална. Бага зэргын шэргэлгэ ба эдэбхи сэнгэг уһанай нэмэлгын шалтагаанһаа Финландын тэнгисэй уһан дэлхэйн уһанһаа бага дабһатай байна.

Газар зүйн онсо нуурнуудай баялигтай байдаг ушарһаа Финландые «мянган нууртай орон» гэнэ. Албан ёһоной тоосоогоор минимум 5 ар талмайтай сүнхэригые нуур гээд, Финландта 187 888 оршом нуурнуудые тоолоно; эдэнһээ нэгэ гектарһаа томо 56 000 шахуу нуурнууд байдаг.^[9] Финландын нуурнуудай эрьеын утань нэн бага 186 700 км, дотоодо аралнуудай тоо 98 050 аралнууд юм.^[10]

Уларил

Уларилынь дунда зэргэ, Далайн уларилһаа эхэ газарай уларилаар шилжэдэг, хойто талануудаар эхэ газарай уларилтай юм. Хойто һуури байратай хэдышье Финланд Атлантын далайһаа халуунай нүлөөтэй байна.

Жэлэй дундуур орондоо ходо циклонтой баруун һалхин диилэнэ. Зүүн Финландын ехэ һургуулиин ба Метеорологиин хүреэлэнэй шэнжэлгын ёһоор, һүүлшын 166 ондо Финландта дундажа температурын нэмэлгэ 2,3 градус болобо^[11][12].

Байгаали

Финландта амитадай, ургамалай ба һархяаг байдаг ушарһаа 42.000 зүйлнүүд байна.^[13] Финландын зүйлнүүдэй элдэб урда зүгэй оронуудһаа бага байдагшье, харин Финландын нютаг Европын бусад оронуудта үгы боложо байдаг олон янзын амитадта амидаралай оршом болоно.

Финланд болбол Европын эгээн ойгоор баян орон мүн: нютаг дэбисхэрэй 86% ойгоор бүрхөөһэн байна.^[14] Энэ гадна хойто зүгһөө урда руу гурбан ургамалай бүһэнүүд бии. Финландын диилэнхи хуби тайга болоно. Онсогой шэнжэнь богони ургаха үе, модон удаан ургадаг хүнэһэн тээжэлээр ядуу хүрьһэн, голдуу шэлбэһэтэ модод ба модон зүйлнүүдэй бага тоо юм. Нарһан (50 %) ба хасуури (30 %) диилэнхи байгаад, набшатай мододой дунда эгээн таархаһан зүйл хадаа хуһан модон юм (16,5 %).^[15] Хүрьһэн нэрһээр ба хүбхээр хушаатай, хойто зүгтэ баһал хаг үбһэн бии.

Эдэбхи агнуури байбашье Финландын бүхэндэ хандагай маша олон байна. Жэл бүри хандагайн гурбанай нэгэ хуби аладагшье һаа, агнууриин үе дүүргэһэнэй һүүлдэ популяцинь бата 100 000 үлүү байна.^[16] 2013 ондо цаа бугын тоо унаба^[17].

Вуокса нуур	Эспоо хотын хажууда Финэй булан

Сагай бүһэ

1921 онһоо хойшо Финланд бүһын сагые хэрэглэнэ. Мүнөө үедэ уласайнгаа бүхы нютаг дэбисхэр UTC+2 (EET) гэжэ тэмдэглэһэн Зүүн Европын сагай бүһэдэ байрлана. UTC-һаа +2:00 (юрын саг) ба +3:00 (зунай саг) шэлжэлтэтэй. Улас гүрэндэ нажарта сагые шэлжэлнэ. Финландын саг үбэлдөө Москвагай сагһаа −1 сагай илгаатай байгаад зундаа адли байна. Финландтай адлихан сагай бүһэдэ Балтиин оронууд Латви, Литва, Эстони байрлана.

Түүхэ

Эртэ үе

МЭҮ 3000—2500 оной Астувансалми зураг

Археологиин шэнжэлэгын ёһоор, түрүүшын һуурин газарнууд мүльһэн галабай эсэстэ Финландын нютаг дэбисхэртэ бии болобо. МЭҮ 8500 оной оршом Финландын хүн зон шулуун зэбсэгые хэрэглэһэн аншан суглуулагшад байгаа. Һам ваарай соёл зүүнһээ ерэһээр түрүүшын шабар ваарай эдлэлнүүд МЭҮ 3 мянган жэлдэ бии болобо^[18]. Байлдаанай һүхын соёл Финландын урда эрьедэ МЭҮ XXXII зуун жэлдэ ерэһээр газар таряалалга бии болобо^[19]. Хариншье һаа, хойто ба зүүн хэһэгэй хүн зоной ажамидаралда ан ба загаһа агнуури шухала һуури эзэлбэ.

Манай эринэй эхиндэ зүүнһээ нүүжэ ерэһэн фин яһатан мүнөө үеын Финландын урда нютагта һуурижажа уугуул зонтой холибо. Эртэ үеын фин-угор нүүдэлшэдэй аша гуша болохо саами яһатан хойто зүг руу нүүдэбэ. Мүнөөгэй финуудай уг бөө мүргэлтэн нүүдэлшэ ан ба загаһан ангуушад байгаа. Баруун-урдада суоми омог, түбдэ хяме омог, зүүндэ карьяла омогууд һууба. Һүүлдэ «суоми» гэһэн нэрэ хамаг финуудай нэрэ болобо. Финууд Скандинави хахад аралай зүүн хэһэгтэ ажаһууһан швед омогуудтай холбоо барижа, тэдэнэй газар нютагуудые добтолбо.

Швециин ноерхол

XI-XII зуун жэлдэ Финландта швед, новгородойхид, герман ба дани зон орожо финуудые хүсөөр хэрээснэг болгоно. Эрьегээр шведүүд һуурижажа аажам аажамаар Финланд Швеци хаанта уласай нэгэ хуби болобо. 1323 ондо Швеци ба Новгородой хоорондо Нотебургын хэрээ бэшэжэ, Финланд болон Орос хоорондо хилэ хизаар табиба.