Хүшэлтүрэгшэ

Хүшэлтүрэгшэ (монгол: Хүчилтөрөгч, англи: Oxygen, грек: ὀξύς — «хүшэл» + грек: γεννάω — «түрэнэб»-һээ гараһан) — химиин элемент, атомай дугаар 8, химиин тэмдэглэгээнь O. Үнгэ, үнэргүй хии. 1772 ондо анха нээгдэһэн.

Хүшэлтүрэгшэ (O)
Атомай дугаар	8
Атомай масса	15.9994 г/моль
Үнгэ	Үнгэгүй (Хии), Сэнхир (шэнгэн)
Электроной бүридэл	1s2 2s2 2p4
Бодос зүйн шэнжэ шанар
Бодосой түлэб	Хии
Нягта	1,428 г/см³
Хайлаха температура	(-218.79 °C), 54.36 K
Бусалха температура	(-182.95 °C), 90.20 K
Хайлалтын хубиин дулаан	(O2) 0.444 кЖ/моль
Ууршалтын хубиин дулаан	(O2) 6.82 кЖ/моль
Дулаан багтаамжа	(25 °C) (O2) 29.378 кЖ/(моль·K)
Атомай шэнжэ шанар
Орондо тороной бүтэсэ (Сингони)	Куб
Эһэлдэлтын зэрэг	−2, −1
Ионизациин энерги (эхинэй электроноор)	1313.9 кЖ/моль
Атомай радиус	60 пм
Ковалентай радиус	73 пм

O	8
15,9994
[He]2s22p4
Хүшэлтүрэгшэ

Дэлхэй дээрэ хүшэлтүрэгшэнь ехэбшэлэн бусад химиин элементуудтэй ионай, эсэбэл ковалентай холбоогоор холбогдон оршоно. Жэшээнь, уһан (H₂O), сахюурай дабхар эһэл (SiO₂, элһэнэй үндэһэн бүрэлдэхүүн), түмэрэй уһан эһэл (Fe₂O₃) гэхэ мэтэ.

Аллотропи

• Хүшэлтүрэгшын хоёрлоһон атом (O₂) ургамалай фотосинтезай үр дүнгээр үүдэдэг, агаарай үндэһэн бүрэлдэхүүн болоод бүхы түрэлэй аэробика амитад O₂-оор амисхална.
• Озон гү, али хүшэлтүрэгшын гурбалһан атом (O₃) дэлхэйн агаарай мандалай дээдэ дабхаргад байха ба наранай ультраягаан туяае шүүнэ.
• Хүшэлтүрэгшын дүрбэлһэн атом (O₄) гү, али тетраоксиген-ые, O₂ -ые үндэр даралтаар (20 ГПа) шахаха замаар гаргажа абана. Хүшэлтүрэгшын энэ аллотропинь улаан үнгэтэй, хатуу түлэбдэ оршохо ба пуужингиин түлшэндэ хэрэглэгдэхэ боломжыень һудлажа байна. Ушарань, O₄ нь O₂, O₃ һээ элүү хүсэтэй эһэлдүүлэгшэ юм.

Изотопнууд

Хүшэлтүрэгшын 17 изотопи (атомай массань 12-28 хүрэтэр) мэдэгдэжэ байгааһаа ¹⁶O, ¹⁷O, болон ¹⁸O гэһэн 3 тогтобортой изотопитой. ¹⁶O хамагай үргэн тархалтатай (>99.7%) изотопи юм. Бусад бүхы изотопинуудынь тогтоборгүй болоод хахад задаралай хугасаань 3 минутаһаа бага байна.