Балкхарой

Балкха́рой (кхарач.-балк. малкъарлыла, таулула^[7][8]) — туьркийн къам, ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан орамера бахархой, дукхаха дерг беха Къилбаседа Кавказан йуккъерачу декъехь, ламанан а, ламанан кӀажошкара а (Балкхаройчоь) кӀошташкахь Баксан, Чегем, Хазнидон, Черек-Балкхаройн (малкхархой), Черек-Хуламан (безенгиевгӀар, холамхой) эркийн лакхенашкахь. Йоккха европин расин кавказан антропологин тайпана йукъара бу^[9]. Фактехь цхьа къам ду лулара Кхарачой-Чергазийчуьра кхарачошца.^[10] Буьйцу тюркийн доьзалан кхарачойн-балкхаройн мотт.

Балкхарой
Шен цӀе	малкъарлыла, таулула
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла	▲ 125 000 гергга (2010 шо)
Росси:  112 924 (2010 шо)[1]  ГӀебартойн-Балкхаройчоь:  108 577 (2010 шо)[1]  Ставрополан мохк:   883 (2010 шо)[1]  Москох:   666 (2010 шо)[1]  Кхарачой-Чергазийчоь:   418 (2010 шо)[1]  Кхазакхстан: 2 300[2]  ГӀиргӀазойчоь: 1 900[3]  АЦШ: 3-5 эз. ст.[4] (2010 шо)  Украина: 206 [5]  Узбекистан: 800 (2019 шо)[6]
Хаам
Мотт	кхарачойн-балкхаройн
Дин	ислам суннийн маьӀнера
Йукъабоьду	туьркийн къаьмнаш
Гергара къаьмнаш	кхарачой, гӀирман гӀезалой, гӀумкий
Схьабалар	туьркаш, аланой, кавказан тайпанаш
Викиларми чохь медиафайлаш

Этноним

Кеп:Чекхдаккханза дакъа «Балкхарой» къоман (этноним) цӀе схьайаларан масех верси йу:

• иза схьайаьлла оьрсийн «малкхарой» цӀеран вариантах (Малкхар чӀожан бахархой)^[11].

• «болгарийн» цӀерах^[12] (737 шарахь Ӏаьрбойн-хазарийн бертан хьелашца каган луучарна массарна а ислам дин тӀелаца бакъо йелла. Дуккха а булгараша-бурджанаша (масала, таханлера балкхаройн кхарачойн, гӀумкийн дайша) бусалба дин тӀеийцира. Нисса оцу заманахь дуьйна булгарашна йукъахь ислам даржа долало. Билг. — Бегунов Ю. (ред.), Закиев М., Бариев Р., Глашев Б., Нурутдинов Ф. Булгарийн къоман хазна. Этногенез. Истори. Оьздангалла. Арахецаралла: «БулгарИздат»; 2007 ш.

Барам

Берриг балкхаройн барам хIинца бу 125 эз. гергга стаг (2010, мах хадор). Россехь беха 112,9 эз. стаг (2010), царех ГӀебартойн-Балкхаройчохь — 108,6, иза хуьлу 12,7 % республикин бахархойх. ГӀебартойн-Балкхаройчоьнан кIошташкара дакъа 2010 шеран бахархой багарбаран жамIашца:

Муниципалан кIошт	Балкхаройн дакъа, %
Эльбрусан МКI	69,5
Черекан МКI	64
Чегеман МКI	20
ГIГ Нальчик	16,9
Зольскан МКI	6

Цхьаболу балкхарой беха Кхазакхстанехь а, ГӀиргӀазойчоьхь а (4—5 эз. ст., 2008 шарахь мах хадорца), уьш цига кхаьчна 1944 шарахь махках бахар бахьнехь.

Беха кхин а Туркойчоьхь, Европин мехкашкахь, АЦШхь, уьш XIX бӀешарахь Къилбаседа Кавказ йитинчу мухажирийн тӀаьхье ю.

Мотт

Коьрта йаззам: Кхарачойн-балкхаройн мотт

Кхарачойн-балкхаройн (кхарачойн, балкхаройн) мотт — кхарачой а, балкхаройн а мотт бу, туьркийн меттанех цхьаъ бу иза. Меттан ген къестамаш бакхий бац. Таханлера цӀе йукъара тӀеэцна 1950-гӀа шерашкахь, хьалха олура ломан-гӀезалойн, ломан-туьркийн, гӀезалойн-джагатайн. Баьржина ГӀебартойн-Балкхаройчохь а, Кхарачой-Чергазийчохь а, шинне а республикашкахь пачхьалкхан меттан статус ю. Россехь мотт буьйцурш 303 эз. гергга стаг ву^[13].

Охьаховшаран географи

Балкхарой Европехь уггаре лакхахь дехачарех цхьа къам ду. Цара дӀалоцу Къилбаседа Кавказан атагӀаш а, ломан кӀажош а Малка, Баксан, Чегем, Черек, церан геннийн а Ӏинаш. Балкхаройчоьнан мохк бехаш бу ломан массивашца, хьаннашца, хьена атагӀашца, альпийн байнашца.

Этносан истори

Эльбрус — Европин Российн, Кавказан уггаре лекха лам; цуьнан сурт ду балкхаройн къоман байракх т\аьхь.

Балкхаройн къоман этногенез

Туьркой меттан балкхаройн а, кхарачойн а, ткъа иштта кавказан меттан вайнехан, гӀажарийн меттан хӀирийн, материалан а, синмехаллин оьздангаллин а шира субстратан бух бу археологехь лар йитина, уггаре къегина, дика теллина кобанан оьздангалла. ГӀажарийн чкъор хааделла хӀирийн-кхарачойн-балкхаройн этнооьздангаллин йукъараллехь. И йукъаралла лору этносаш хиттарехь аланийн доминантан сурт санна. Шен рогӀехь туьркийн «тӀаьхьие», дукха хьолахь, йоьхку кипчакаш (половхой) лома бахарца, иштта кхоллаелла Къилбаседа Кавказехь туьркийн меттанийн анклаваш — Балкхаройчоь а, Кхарачойчоь а. Антропологин хаамаш бен тешалла ца до нах кхалхаран а, зударий балоран а контакташна^[14].