Нашха

Нашха (иштта оьрсийн лит-рехь: Нашх, Нашаха; нох. Нашха, Нашаха) — лекхалаьмнашкара историн мохк бу Къилбаседа Кавказан юккъехь. Таханлера локализаци — Нохчийн Республикин къилба-малхбузехь, ТӀехьа-Мартанан кӀоштан а, дакъа Итон-Кхаьллан а кӀошташкахь ю. Гихи а, Рошни а хишшан йукъара лаьмнашкара меттиг дӀалоцу цуо.

Нашха
Географин регион	Къилбаседа Кавказ
ЙукъайогӀу	Нохчийчоь
Нашха Нохчийчоьнан а, ГӀалгӀайчоьнан а картан тӀехь

Мохк бевзаш бу юккъерабӀешерашкара муьрера нехан йукъараллийн-тайпанийн даймохк аьлла^{[~ 1]} Нашхой (оьрсийн меттахь — нашхойцы) этногенезан компонент ю хӀинцалера нохчийн. 1944 шо кхаччалц нах бехара, оцу шарахь меттигера бахархой махкахбехира Кхазакхстане.

ЦӀе а, терминологи а

Нашха цӀе йолу шира заманалера меттиг таханлерчу Ӏилманан-публицистийн литературехь, цхьа шеко йоцуш, юцуш ю Нашхой цӀе лелийнчу йукъараллица (нахаца). Цхьаболчу белхашкахь, уьш синонимаш санна далодо. Нашха\Нашхой юьйцучохь, авторша, дукхахьолахь, шайн белхашкахь кхетадо — нашхой этносийн тоба\этногруппа ю, ткъа Нашха церан дуьххьара баха хевшина шира меттиг ю бохуш а.

Иштта цхьайолчу литературехь ширачу заманалера меттиг Нашха хьахайо тайп-тайпанчу цӀерашца — ламасталлин цӀера тӀера (акъари? Шу? Урочище (мас. И. А. Арсаханов 1969^[1], А. С. Куркиев 2005^[2] кхин дӀа а.) «этнографин кӀошта» тӀекхаччалц (А. С. Сулейманов 1978^[3]).

Нохчийн меттан талламхочо А. Г. Мациевс ялийна гипотеза, цо дийцарехь Нашха/Нашхой цӀе йолу меттиг, я цӀе йоккху нах, и цӀерш, хила тарло нохчийн къомана нохчий аьллачу цӀарна лард хилла дӀахӀоьттинарг — нохчий^[4] (хьажа. Нохчий. Этимологи). Иштта цу вариантана тергам бан хьакъ лерина нохчийн гӀарабевллачу Ӏилманчаша а, царах ву лингвист, ф.Ӏ. д.., профессор И. Ю. Алироев^{[~ 2]} а, и.Ӏ.д., профессор Ш. Б. Ахмадов^[5] а.

Географи

Нохчийн мохкбовзаран талламхочо, педагога а, халкъан поэта а А. С. Сулеймановс шен белхан шолгӀачу декъехь «Топонимия Чечено-Ингушетии» (1978) дуьххьара Нашхой цӀе лелочу йукъараллин (нехан) меттиг йийцина. (Нашха боху дош тидаме оьцуш).

Нашхан лулара мехкаш а, тайпанаш а[3]
				Нохчийн аре
			Галай а, Ялхара а (галай а, ялхорой а)	Роза ветров	Пешха (пешхой)
				ТӀерла (тӀерлой)

А.С. Сулемановс дийцарехь, Нашха лаьтта Гихан а, Роьшнин а хишшан юккъехь, ширачу заманахь дуьйна билламе диллина шина декъе йекъало – ТӀехьа-Нашха/ТӀийхьа лома^{[~ 3]} а, Сехьа-Нашха а. ТӀейха-Нашха лаьтта Нашахаломана къилбаседехьа, ткъа Сехьа-Нашха – къилбехьа ^[6].

Истори

Дуккха а болчу Ӏилманчашна хетарехь Нашха дукхахдолчу вайнехан тайпанийн дай баьхна латта ду ^[2],20-х гергга нохчийн тайпанан^{[~ 4]}) шайн дай цу шира заманалерчу меттигера арабевлла а лору^[3]. Дукхахдолчу ширачу дийцарша довзийтарехь, Нашха нохчий дуьххьара баха хевшина шира меттиг ю. Цундела ду нохчашна йукъахь лелаш, Нашхара схьаваьллехь цӀена нохчий ву бохург^[4].

2002 -чу шарахь язбинчу балха тӀехь Ш. Б. Ахмадовс Нашха я йукъаралла (нах) ю, я эвла ю бохуш цӀе йоху, иштта цо дийцарехь кхузахь лаьттина вайнехан коьрта урхаллин йукъ «Къанойн кхеташо^[5] (кхузахь иза эян мегар дац вайнехан кхинйолчу урхаллин институтаца — Мехк-кхелаца).

А. С. Сулеймановс, махкара дахаран хаттар а мелла а кӀаддеш, яздо, нашхой лаьмнашкара дахар хала хиларна, дикка хан ю шайн ярташ йитина, Нохчийн шерачу аренашкарчу ярташка а, гӀаланашка баха охьабаьхкина^[7]. Амма нашхойх дикка дакъа Нашхахь баьхна 1944 шо кхаччалц, ма-дарра дийцича, меттигера нах Кхазакхстане нуьцкъаца дӀакхалхабаллалц^[1] (операция «Чечевица»).

Нах беха меттигаш

1978-чу шарахь язбинчу балха тӀехь А. С. Сулеймановс гойту нашхоша Хьайбаха а, ХIийлаха а^[7] шайн деган йукъ ю бохуш къастош хилар. Амма тӀаьхьо шен юха арахецначу изза балха тӀехь («Топонимия Чечни» (1997)) нашхойн деган йукъ кхин эвла къастайо — Моцкъара^[8].

ЦӀе		Йолу меттиг	Цунах лаьцна, истори	Координаташ	Тайпаш а, некъеш а лаьмнаш а
цӀе	кхин яздаран кеп
Лакха Ӏаьжгиечу[8]	Лакха Iаьжгиечу/Iажгечу[8]	кӀотар Зархиен къилбседа-малхбузехьа[8]
Лаха Ӏаьжгиечу[8]	Лаха Iаьжгиечу/Iажгечу[8]	кӀотар
	IаршIалечу[8]	кӀотар[8]
	ГIарбихьаькханчу[8]	кӀотар[8]
	ДийхьакIотар[1]
	Ехкачу[8]	кӀотар[8]
Зарха?	Зерха[1][8], Зархие[8]	кӀотар[8]
Кейчу?	КIайгаюхе[1], КIайчаюхе[8]	кӀотар[8]
Кел-База?	КIийлахбасо[1], КIелахбаса[8]	кӀотар[8]
МогIасте[8]	МогIаста[1], МогIасте[8], МогIуста[8], МогIусти[8]	кӀотар Гиха-хин аьтту бердана 1.5 чаккхарма дехьа а, Лахарчу Ажгечун 1 чаккхарма къилбседа-малхбузехьа[8]
Моцкъара	МоцIара[9], Моцкъара[10][8], МоцIарха[8]	эвла ЧIармахан 2 чаккхарма малхбузехьа[8]
Мушечу	Мушечу[8], Муьшие-Чу[8], Муьшиечу[8]	кӀотар[8]
Нохчийн кӀотар[8]	Нохчийн кӀотар[8]	Гиха-дукъа тӀехь[~ 5][8]
Саканан-Жела?	Саканжиеле[8]	кӀотар[8]
Терхие	Терхие[8]	Мушечун 5 чаккхарма малхбузехьа а, ХӀийлахан 3 чаккхарма къилбседа-малхбузехьа а[8]
ТӀиста	ТIиста[1][8]	эвла[8]
Хьайбаха[8]	Хьайбаха[9][8]	Гиха-хин аьрру генна тӀера эвла, Моцкъарна 2 чаккхарма къилбехьа[8]
ХӀийла	ХIийла[9][8], ХIийлах[8]	эвла[8]
	Хьижахка[8], ГIой[8]	эвла[8]
	Хотташкоча[1][8]	кӀотар[8]
ЧӀармаха[8],	ЧIармаха[9][8]	Ӏункарчу басен кӀелара эвла, Моцкъарна 2 чаккхарма малхбалехьа[8]

Нашхан кхин нах беха меттигаш: Ажгиечу, Бакин котар, Беной, Бовн ара, Бончу дига, Гелаханан ирзуо, Гихчу котар, Дигал, Ехкачу ара, Зархие/Зирхие, Кайчу юххие, Кегана юх, Ковхи, Лакха ажгиечу, Могуста, Моцкара, Мужболчу, Мушиечу, Нохчийн котар, Роьшничу, Селахан гечу, Тангичу, Терхие, Хьайбаха, Хижигхо, Хийлах, Хоче коча, Чармаха, Шина инчу. Отдельно: Мозарга. ТӀийста, Хьоче-Коча, Яхкачара.

Ӏ. Галайн Ӏам

л. Нашхойн-лам

л. Яцебкорт

Гехи хина хьосташ

Осухина хьост

Акка

Могуста

Зерха

Кайчу юххие

Мушечу

Хьоче-Коча

Саканан-Жела

Яхкачара

Кел-База

Хьайбаха

Моцкъара

ТӀийста

Чармаха

Мехкийн нах беха меттигаш а, географин гӀулакхийн объекташ а: Нашха, Лам-Акка, ЦӀеча.