Харачой

Харачой я Хорочой — Нохчмахкахойн тукхумара, нохчийн даккхийчех цхьа тайпа. Тайпанан векалийн яьхна ДНК тесташ гайтина дукхаха болу Харачой L3 гаплотобанера хилар, ткъа царна йукъахь J2 а, R1b а тобанера векалш а бу^[1].

Къена тайпа
Харачой
Этноиерархи
Раса	кавказан
Тукхам	Нохчмахкахой
Йукъара хаамаш
Мотт	Нохчмахкахойн лер
Дин	ислам (суннизм)
Къам	нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
Росси: хууш дац  Нохчийчоь: хууш дац  ГӀалгӀайчоь: хууш дац  ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар
Къилбаседа Кавказ: • шира. мохк Нохч-Мохк

Харачойн Зеламхан доьзал.

Географи

Тайпанан коьрта юрт Хорача лаьтта Веданан кӀоштахь; Харач хин хикхочехь (Хул-Хулон бассейн). Эвлан къилбаседа-малхбузан йисттехь лаьтта Хорочойн лам.

Хорачан доза ду малхбалехь – ДаьргӀаца, БелгӀатаца, Эрсанаца, Гуьнаца, къилбехь – Ӏаьндаца (ДегӀаста), ЧӀебарлаца, малхбузехь – Саьрбалаца, Лаьшкараца, Садаца, Элистанжаца, ткъа къилбаседехь - Веданаца, Теза-Кхаьллаца. Харачой охьахевшина акъари тӀе^[2].

Тайпанан махка йукъайогӀу эвланаш а, кӀотарш а: Байтарке, Кха ӀомиетӀа, Тимишан ирзуо, Хьеха Хьалха, Хьочие, ЭгӀазгие, ӀомиетӀа.

Топонимаш

• Хорочойн дозанера ор – Теза-Кхаьллан къилбехьара меттиг.
• Хорочойн дозанера чхор – Теза-Кхаьллан къилбехьара меттиг^[3].

Этноним

Этнониман хьост мичара ду хӀинци а дика хууш дац. А.Сулеймановс доькъу дош иштта: «хан + ара + чоь» - «ха ден чоь»^[2], амма цхьаццамма Харачой Кхарачой къомаца дусту тера догӀуш хиларна. А.Д. Вагаповс а, Р.П. Ахмадовс а топоним яьлла лору нохчийн дешах «хара» + «чу», аьлчи а «лаьмнийн херонера эвла».

Тайпа даржар

Харачоша ЦӀонтарошца цхьаьна кхоьллина БӀачи-Йурт.

Нохчийн талламхочо, хьехархочо, халкъан поэта А. С. Сулеймановс билгалъяьхна Харачой беха меттигаш: БердакӀел^[4], БӀачи-Йурт^[5], Гелдаган^[6], Девкар-Эвла, Лакха-Невре^[7], Майртуп^[8], Сиржа-Эвла^[9], Соьлже^[10], Ойсхар^[11], Хьаьнгаш-Йурт^[12], Цоци-Эвла^[13], Чечана^[14], ЧӀулга-Йурт, Шела^[15].

ГӀарабевлла Харачой

• Акмурзаев Тоза — Нохчийчоьн имам 1865—1866 шерашкахь.
• Гака молла – накъшбандин тӀарикъатера шайх. ДӀаверзийна БӀачи-Йуртахь.
• Мани-Шайх (Мохьмад Назиров) (вина 1860 шарахь Цоци-Эвлахь – кхелхина 1924 шарахь ЧӀулга-Йуртахь) – къадарийн тӀарикъатера авлияъ, Кунта-Хьаьжин (Кишин-Хьаьжа) а, ИбрахӀим-Шайхан (Аба) а мурид.
• Харачойн Зеламха (вина 1872 шеран январехь Хорачахь — кхелхина 1913 шеран 26 сентябрехь Шелахь) — гӀараваьлла нохчийн обарг.
• Хасбулатов Руслан^[16] (1942 шеран 22 ноябрь, Соьлжа-ГӀала) — Российн политикин гӀуллакххо, Ӏилманча а, публицист а, декъашхо-корреспондент РАН (1991), Российн Федерацин Лакхара Советан тӀаьххьара председатель, Российн дуьххьара президент Борис Ельцинан накъост, тӀаьхьо цуна коьрта оппонент а, Российн конституцин кризисан жигара декъашхо 1993 шеран октябрь кхаччалц, 1994 шарахь — «Профессор Хасбулатовн машаран мисси» Нохчийчохь вовшахтохархо.
• Шахмирзин Бота (Бота Шамурзаев) – вина Дади-Йуртахь. Йийсарехь кхиийна барон Розена. Ведда Нохчийчу. Йоккха Нохчийчоьнан а Мичиган а наиб. 1851 шарахь имам Шемалца довдаьлла паччахьан эскарехьа ваьлла. ГӀачалкхан наиб. Ламанхойн гуонан суьдан председатель. Оьрсашкахьа Имаматан дуьхьала тӀамехь дакъалацна, бухарчу милицин капитан даржехь, эла Барятинскийн гочдархо. Кавказан тӀом чекхбаьлча паччахьан ша гайтарна майоран Б.Шамурзаевн 545 гектар латта делла.

• 
  Обарг Зеламха (диллина сурт)
• 
  Хасбулатов Руслан

Тайпа декъадалар

Харачой бекъало некъешка: Айдайн, Байгишан, ГӀезалойн, ГӀубайн, Кудайн, Мершадойн, Меснайн, СугӀуран, Хьаьжханан, Чагайн, Юнусан, Ӏумаран (R1b)^[17].