Соьлжа-ГӀала

Соьлжа-ГӀала (оьрс. Гро́зный — цӀе тиллина Соьлжа эрках (нох. Соьлжа) + гӀала) — иза Россин къилбехьара Къилбаседа Кавказан гӀала а, Нохчийн Республикин нана-гӀала а йу. Республикин маьӀна долу гӀала, кӀоштан чу ца йогӀу, кхуллу гӀалин гуо Соьлжа-ГӀала. Российн тӀемлойн сийн гӀала (2015 шеран 6 апрелехь дуьйна).

ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Соьлжа-ГӀала (маьӀнаш).

ГӀала
Соьлжа-ГӀала
оьрс. Грозный
Байракх[d] ХӀост
43°19′ къ. ш. 45°42′ м. д.HGЯO
Пачхьалкх	Росси
Регион	Нохчийчоь
ГӀалин гуо	Соьлжа-ГӀала
Йукъара йекъайалар	4 кӀошт, 1 поселок, 1 йурт
ГӀалин корта ГӀалин мэр	Ибрагим Салманович Закриев, Хизриев, Заур Хайдарович, Кадыров, Хас-Магомед Шахмомедович[1][2][…]
Истори а, географи а
Йиллина	1818
Хьалхара цӀерш	1818-1869 — Грозная, 1869-1997 — Грозный, 1997-2000 — Джохар
Майда	324,16[3] км²
Центран локхалла	130 м
Сахьтан аса	UTC+3
Бахархой
Бахархой	↗305 911[4] стаг (2020)
Луьсталла	943,7 стаг/км²
Къаьмнийн хӀоттам	нохчий (93,7%), оьрсий (3,30%), гӀумкий (0,51%), гӀалгӀай (0,37%), жӀай (0,26%) (2010)[5]
Динан хӀоттам	бусалбанаш-суннийш, православин керстанаш
Бахархойн цӀерш	Соьлжа-ГӀалахой, Соьлжа-ГӀалахо
Официалан мотт	нохчийн
Идентификаторан терахьаш
Телефонан код	+7 8712
Поштан индексаш	364000-364099
ОКАТО	96 401
Кхин
СовгӀаташ	, ТӀемлойн сийн гӀала
grozmer.ru
Картин тӀехь

Лаьтта Соьлжа эркан шинне а берд тӀехь. Къилбаседа Кавказан уггаре йаккхийчехь цхьа гӀала: шолгӀа меттиг майданца а, кхоалгӀа — бахархошца (↗305 911^[4] стаг 2020 шарахь, иза хуьлу республикин бахархойх 20,69 %).

Этимологи

Маьждиг «Нохчийчоьнан Дог».

ГӀалин оьрсийн меттара цӀе:

• 1818 — 1869 шеран 30 декабрь (керлачу рузманца — 1870 шеран 11 январь) — гӀап Грозная^[6]
• 1869 шеран 30 декабрь — гӀала Грозный
• Нохчийн маттахь: «Соьлжа-ГӀала» (Соьлжа эрк + гӀала)^[7]
• 1998—1999 шерашкахь къобал йанза йолу Нохчийн Республика Ичкерин гӀалин терго латтош йолу администрацис, хийцира Соьлжа-ГӀалин цӀе Джохар-ГӀала Нохчийн Республика Ичкерин Президентан Дудаев Джохаран сийнна.

2000 шарахь къамелаш долийра тӀамо кӀезиг йохийна Гуьмсе коьрта шахьар дӀайахьа йеза аьлла, Нохчийчоьнан коьрто Кадыров Ахьмада дӀахьедира, Нохчийчоьнан коьрта шахьар Соьлжа-ГӀала йуьсур йу аьлла. Цуо дийцарехь, «Нохчийчоьнан йерриг истори уьйр йолуш йу Соьлжа-ГӀалица, цундела иза дехьайаккха мегар дац». 2005 шарахь нохчийн парламенто кховдийра Соьлжа-ГӀалин цӀе кхелхинчу президентан Кадыров Ахьмад-Хьаьжин цӀарах Ахьмад-ГӀала аьлла хийца. Иза тӀе ца ийцира Кадыров Рамзана^[8][9][10].

Истори

Коьрта йаззам: Соьлжа-ГӀалин истори

Хьажа иштта: Кавказан тӀом § Ермоловн мур

Къилбаседа Кавказера гӀазакхийн сурхойн урхаллийн баьччан сацамца, 1818 шарахь «Крепость Грозная»^[11] аьлла йиллина хилла йолу гӀопах Нохчийчоьнан коьрта гӀала хилира. ГӀаскхийн а, кхечу меттанашкахь «Грозный» олуш йара Нохчийн коьрта гӀала, амма нохчийн маттахь «Соьлжа-ГӀала» олура, Соьлжа хин тӀехь йиллина хилар бахьна долуш. ГӀап йогӀар бахьан, Нохчийчоь гӀода йукъера лоцуш, лаьмнех аренаш хада йеш, Нохчий кхера бан дара. Грозный гӀап йуьгӀира, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечана, Соьлже лаьттинчохь. Боккха Кавказан тӀом чаьккха баьлча 1870 шарахь цунна йелла гӀалийн статус. Хьалхар тӀом чеккха баьллачулла тӀаьхьа Ичкерин паччахь Яндарбиев Зелимханс, Ичкерин хьалхар паччахьан безаман «Жовхар-гӀала» (оьрс. город Джохар) аьлла, цӀе хийцира. 2005 шарахь Нохчийчохь гӀаскхаш хоттийна^[12] долу Ӏедалан парламенто дийцаре диллира гӀалийна цӀе Ахьмад-гӀaла тилла ният хилар, амма Кадыров Ахьмат-Хьаьжин кӀант Рамзанс иза тӀе ца лецира.^[13]

ГӀап

ГӀап йиллина 1818 шеран июнь бетта 22 чохь, хӀаллак йина Кули-Йурт, Алхан-Чу, Жима-Чечан, Соьлже лаьттинчохь.^[14] ГӀопан хаьржина меттиг йара ХьангӀала Ӏинан уллехь. ГӀап йогӀар бахьна дара, нохчий ХьангӀала Ӏинехула аренга долу ков къовлар. 5 эзар. гӀаскхийн сурхочо 4 баттахь йуьгӀира гӀап. И меттиг йара, Къилбаседа Кавказехь уггаре чолхе хьал лаьтташ, цуьндела тиллина йу гӀопан цӀе «Грозная» — буьрса. Ткъа г1алан статус йелча, г1алан ц1е "Грозный" аьлла тиллира. ГӀопан куц: нийса йалхкӀов, гондхьа 20 гӀулч шуьйра харш. йалхкӀовн хӀора маьӀаг чӀагӀо йара, шайна таьхьа лаьтташ йаккхий тоьпаш йолуш.

• 1825 шарахь гӀап чохь сурхойн декхарш кхочуш деш вара Тенгинскийн дошлойн тобан лахар эпсар Михаил Лермонтов.
• 1850 шеран октябрь баттахь гӀопе веар 32 шо долу Российн Империн гӀента дайн тӀаьхьeнах волу Александр Николаевич. Иза варан сийна гӀопехь дуьгӀийра «ЦӀе кеш».

• 
  ГӀопан кеш
• 
  Грозная ГIап
• 
  Грозная ГӀап, Соьлжа хи
• 
  Соьлжа-ГӀала

ГӀала

• 
  Соьлжа-ГӀала-сити
• 
• 
• 

Къаьмнаш

ГӀаскхийн Ӏедало 2002 шарахь нахбагар барехь биначу белхашца биргалла даьккхина:

Къам	Терахь, стаг	%
нохчий	201 562	95,7
оьрсий	5 295	2,5
гӀалгӀай	2 129	1,0
гӀажарий	270	0,1
эрмалой	189	0,1
гӀумкий	158	0,1
суьйлий	110	0,1
украинаш	92	0,1
ногӀий	4	0,1
Берриге	210 720	100

Бахархой

Бахархойн дукхалла
1897[15]	1913[16]	1923[16]	1926[15]	1931[17]	1939[18]	1956[19]
16 000	↗35 800	↗49 200	↗97 000	↗148 915	↗172 448	↗226 000
1959[20]	1962[16]	1967[16]	1970[21]	1973[16]	1975[22]	1976[23]
↗242 068	↗280 000	↗331 000	↗341 259	↗363 000	↗368 000	→368 000
1979[24]	1982[25]	1985[26]	1986[23]	1987[27]	1989[28]	1990[29]
↗375 326	↗384 000	↗390 000	↗392 000	↗404 000	↘399 688	↘399 000
1991[23]	1992[23]	1993[23]	1996[26]	2002[30]	2003[16]	2004[31]
↗401 000	↘388 000	↘364 000	↘186 000	↗210 720	↘210 700	↗213 700
2005[32]	2006[33]	2007[34]	2008[35]	2009[36]	2010[37]	2011[38]
↗215 700	↗218 200	↗222 000	↗226 100	↗231 215	↗271 573	↗271 600
2012[39]	2013[40]	2014[41]	2015[42]	2016[43]	2017[44]	2018[45]
↗275 627	↗277 414	↗280 263	↗283 659	↗287 410	↗291 687	↗297 137
2019[46]	2020[4]
↗301 253	↗305 911

Географи

Климат

Соьлжа-ГӀалин климат
Гайтам	Янв.	Фев.	Март	Апр.	Май	Июнь	Июль	Авг.	Сен.	Окт.	Нояб.	Дек.	Шо
Юьззина максимум, °C	14,1	22,3	29,7	33,7	38,1	39,1	40,7	41,4	36,8	32,5	23,7	18,0	41,4
Юккъера максимум, °C	0,6	2,5	8,7	17,9	23,7	27,9	30,5	29,7	24,7	16,6	9,3	3,2	16,3
Юккъера температура, °C	−3,2	−2,1	2,9	10,5	16,7	21,2	23,9	23,0	17,7	10,4	4,3	−0,8	10,4
Юккъера минимум, °C	−6,2	−4,9	−0,5	5,4	11,0	15,4	18,2	17,2	12,7	6,1	1,8	−3	6,1
Юьззина минимум, °C	−31,5	−30,8	−19,1	−7,6	−3,1	5,6	9,2	5,0	−2,7	−9,6	−23,5	−26,6	−31,5
Йочанан норма, мм	19	21	23	33	57	72	57	44	33	30	26	24	439
Хьост: «Гидрометцентр», «Thermo Karelia.Ru»

Культура

Театраш

• Лермонтовн цӀарах йолу Соьлжа-ГӀалин оьрсийн драман театр;
• Нурадиловн цӀарах йолу нохчийн пачхьалкхан драман театр;
• Нохчийн пачхьалкхан жима хьажархойн театр;
• Нохчийн пачхьалкхан кегирхойн театр Серло;

Библиотекаш

• Нохчийн Республикин къоман библиотека;
• Нохчийн Республикин берийн библиотека;

Эшаран учрежденеш

• Ансамбль «Вайнах»;
• Нохчийн Республикин пачхьалкхан симфонин оркестр;
• Нохчийн пачхьалкхан филармони;

Музейш

• Нохчийн Республикин къоман музей;

Транспорт

Керла Соьлжа-ГӀалин аэропорт хьайиллира 2006 шарахь. Цуьнан код GRV йу. Хьалхара кема (Москва — Грозный) деара 2007 шаран 5 октябрехь. ХӀинца кеманаш Нохчийчу хӀор дийнахь лелаш ду (Грозный-Авиа компани).

Спорт

• ФК «Терек» йу Соьлжа-ГӀалин футболан команда.
• 2014 шарахь йина спортхолл «Колизей».

ГӀарабевлла бахархой

Соьлжа-ГӀалахь бинарш

• Алиев, Тамерлан Магомедович — журналист, йаздархо, йукъараллин гӀуллакххо;
• Альбиев, Ислам-Бека Саид-Цилимович — греко-риман латархо;
• Арсамаков, Исраил Магомедгиреевич — штангист;
• Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
• Бадуев, Саид Сулейманович — йаздархо;
• Гакаев, Джабраил Жоколаевич — историк;
• Димаев, Саид Умарович — композитор;
• Закриев, Магомед Хамидович — художник;
• Ибрагимов, Канта Хамзатович — йаздархо, Ӏилманча;
• Куцель, Феликс Петрович — дзюдон тренер;
• Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
• Мусаев, Рамзан Хаважиевич — штангист;
• Сагаипова, Макка Умаровна — эшархо;
• Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
• Талхигова, Роза Шахидовна — поэтесса;
• Тарамов, Руслан Ихванович — боксёр;
• Яхиханов, Рустам Хожаевич — художник.

Соьлжа-ГӀалахь белларш

• Арсанукаев, Шайхи Абдулмуслимович — йаздархо, поэт;
• Ахматова, Раиса Солтамурадовна — поэтесса;
• Висаитов, Мавлид Алероевич — Советски Союзан Турпал;
• Гайтукаева, Бана Мустафаевна — поэтесса;
• Джабраилов, Хамзат Вадудович — боксёр;
• Димаев, Саид Умарович — композитор;
• Димаев, Умар Димаевич — композитор;
• Мамакаев, Магомет Амаевич — йаздархо;
• Мациев, Ахмат Гехаевич — филолог, хьехархо;
• Саракаев, Хамзат Ибрагим-Бекович — йаздархо;
• Сардалова, Зулай Махмудовна — хелхархо;
• Цебиев, Ахмед Магомедович — физик;
• Эльдарханов, Таштемир Эльжуркаевич — серлонча, йукъараллин а, политикин а гӀуллакххо.

Галерей

Соьлжа-ГӀалин сурташ

Соьлжа-ГӀалин аэропорт (GRV)		Соьлжа-ГӀала		ТӀом. 1995 шо

СоьлжагӀалин чуьра кӀоштанаш

• Ахьмадан кӀошт (Ахматовский район)
• Висаитовн кӀошт (Висаитовский район)
• Шайх Мансуран кӀошт (Шейх-Мансуровский район)
• БойсгIаран кӀошт (Байсангуровский район)