Cunèṅ

Miranduléś

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

Cunèṅ
un cunèṅ dumèstic
Dominì: Eukaryota
Rèign: Animalia
Ram: Bilateria
Phylum: Chordata
Clâsa: Mammalia
Órdin: Lagomorpha
Famija: Leporidae
Gènàr: Pentalagus • Bunolagus • Nesolagus Romerolagus • Brachylagus • Sylvilagus Oryctolagus • Poelagus • Caprolagus • Pronolagus
Sòrta: Oryctolagus cuniculus, Linnaeus (1758)

Al cunèṅ (Oryctolagus cuniculus, coniglio in itagliàṅ) 'l è 'n mamìfar ch'al fà part dla famìja di Leporidae. I èṅ difarènt da la lévra parchè, péna nâ, i n gh'aṅ minga al pēl, i sò òć i èṅ sarâ e i gh'aṅ da dipéndar dal tut da i sò genitōr. Al dū bèsti i faṅ part d'l órdan di Lagomorpha.

I cunèṅ i vìvan da spés in buś fónd scavâ in dla tèra e i gh'aṅ gl'uréci dimóndi lunghi. La fémna dal cunèṅ la s ciàma cunìna.

Alimentasiòṅ

I cunèṅ ad sòlit i màgnan dl'èrba, fój séchi, raìś e scòrsi. Esénd vegetariàṅ al magna però anc al vardùri cum al sèlar e al caròti.

In di negòsi par bèsti a s pōl catàr di mangìm cunfesiunâ apòsta par lò e ch'i gh'aṅ 'd avér dèntar:

fibbri > 18% (in fiṅ a 'l 22-25% specialmènt p'r i sugèt vèć, ch'i s móvan pôc o cun al pēl lung)
pruteìni 12-14% (in fiṅ a 'l 16% p'r i àngura durànt al cambi dal pēl)
gras sóta a 'l 3%
cals 0,6-1%
fòsfur 0,4-0,8%

A s créd ch'al paṅ vèć al faga mâl p'r i dènt di cunèṅ, ch'al pòsa frustàr-i, ma 'l è 'n śbali parchè al silìsi preśènt in dl'èrba al parmét a i dènt ad crésar ad cuntìnuṿ e anc ad cunsumàr-as naturalmènt.

Anc s'al cunèṅ al la fà luntéra, a gh'è da dir che l'alimentasiòṅ a baś ad paṅ, féti biscutàdi, farìni ad véna, ròba dólsa e carbuidrâ in gènar (o di mangìm tut al vòlti) i pōlan purtàr-ag dimóndi prubléma. Difàti al stómag dal cunèṅ a n gh la cava minga a digerìr-i bèṅ e la firmentasiòṅ ad chi magnàr lè la pōl purtàr prima a far-i scurśàr e pò a di blòc gastro-intestinài ch'i eṅ fra 'l càuśi più grandi ad mòrt p'r i cunèṅ ad cumpagnìa.

L'alimentasiòṅ parfèta dal cunèṅ la mét insém fêṅ a piaśēr, vardùra frésca e pulìda, 250-300 gram par chilo ad péś dal cunèṅ e àqua sèmpar a dispuśisiòṅ.

'L è impurtànt lasàr cal magnàr lè sèmpar a sò dispuśisiòṅ parchè al stómag dal cunèṅ al digerìs in cuntinuasiòṅ e s'al ristìs dimóndi tèmp sénsa mandàr śò gnint par piò ad dód'ś óri 'l andrév in a risć ad catàr-as dal patulugìi dimóndi gravi ch'i prévan anc masàr-al.

Cumpurtamènt

Al cunèṅ ad cumpagnìa 'l è in gènar gustōś e pîṅ 'd afèt: anc s'l è difìcil ch'al végna davśèṅ a 'l sò padròṅ par dmandàr dal śnum (cuma i pōlan invéci far i can e i gàt), dimóndi cunèṅ i gh'aṅ però di cumpurtamènt vèrt e dispunìbii a 'l afèt ch'a gh vèṅ dâ.

Quànd i gh'aṅ biśógn ad magnàr, i vîṅ atàc a i pē dal padròṅ par dmandàr-'g-al, tirànd-as sù in sal śampi da drē o tirànd sù al muś.

I cunèṅ i èṅ dimondi chiēt e i n daṅ minga fastìdi, i èṅ pulî e i vìvan in spasi sarnî da lōr e marcâ, anc più dna vòlta, sfargànd-as cun al grugn.

A gh'è pò da dir ch'al cunèṅ 'l è dimóndi puntiglióś in dal sarnìr al magnàr: p'r eśèmpi, s'a s cata davànti a dal sèlar e a dal parsémul, al prév pascàr 'l òṅ o c'l àtar a secónd dal sò gust dal mumènt.

Quànd i vōlan punsàr, i cunèṅ i s dasténdan o i ciàpan na puśisiòṅ a balòṅ.

I cunèṅ i èṅ famóś p'r èsar di fifòṅ, difàti i pōlan spavintàr-as sōl a sintìr un ciuchèṅ, stand sèmpar in s'l atènti, specialmènt s'i n s càtan minga in un pòst cgnusû bèṅ.

Fat curióś

In dal 1859 Thomas Austin 'l à purtâ in Austràglia vint-quàtar cunèṅ: adès a gh 'n è tarśènt migliòṅ a 'l incìrca!

C'l avenimènt chè, acsè fóra dal cumùn, 'l à ispirâ in dal 1972 un film americàṅ ad William F. Claxton, cun prutagunìsta la Janet Leigh, da 'l tìtul La notte della lunga paura (La nòt dla lunga paùra, Night of the lepus in uriginàł) in du a gh'è di cunèṅ mutànt a muć ch'i crés'n ad cuntìnuṿ e ch'i tàcan pò a magnàr la gint.

Culegamènt estéran

(IT) La sò paśna su 'l sit dla Treccani

Àtar prugèt

Wikiquote contiene citazioni di o su Cunèṅ
Wikimedia Commons contiene file multimediali su Cunèṅ