Historio de Hungario
From Wikipedia, the free encyclopedia
La historio de Hungario trapasis laŭ la jarcentoj diversajn epokojn.
La madjaroj (nomataj kelkfoje la paganaj hungaroj) alvenis en la Karpat-basenon sub la gvido de la tribestro, Árpád Arpado. Tio okazis fine de la 9-a jarcento (896). En la jaro 907 Árpád kun siaj filoj kaj 40 000 soldatoj pereigis la unuiĝintan armeon (120 000 soldatoj) de la "edukita" Okcident-Eŭropo, kiuj volis ekstermi la hungarojn el la baseno Kárpát. Poste la madjaroj disrajdis (komisiitaj kelkfoje de fremdaj reĝoj) repreni el okcidenta Eŭropo la trezorojn, kiujn oni forrabis el inter la Kárpát-oj . Tio daŭris ĝis 955, kiam germanoj venkis la madjarojn en la batalo de Augsburg trompe enkaptinte du madjarajn estrojn. La reĝa Hungario fondiĝis en 1000, kiam la papo donis kronon por la reĝo Stefano la 1-a (Sankta Stefano) (tio estas diskutenda). Hungario iĝis forta sendependa lando (fine de la 11-a jarcento okupis Kroation, kiu iĝis parto de Hungario ĝis la la 20-a jarcento). La lasta viro de la Arpad-dinastio mortis en 1301, poste en Hungario regis diversaj dinastioj.
La ora epoko de Hungario finiĝis en la 16-a jarcento, kiam la hungaroj malvenkis en bataloj kontraŭ la turkoj (1526, batalo de Mohács). La lando estis dividita al tri partoj inter Aŭstrio, Otomana Imperio kaj Transilvanio. Aŭstrio okupis la tutan landon fine de la 17-a jarcento. En 1848 komenciĝis liberecbatalo kontraŭ la aŭstroj, kio estis superita per helpo de rusaj trupoj. Sed tio antaŭhelpis la interkonsenton kun la Habsburgoj kaj kondukis al estiĝo de Aŭstra-Hungara Monarĥio en 1867. Hungario partoprenis en la 1-a Mondmilito en la flanko de la aŭstroj kaj pro tio li perdis grandan parton de la landa teritorio.
Hungario sendependiĝis de Aŭstrio la 31-an de oktobro 1918 kun burĝa registaro. Tiu registaro ne volis surpreni la pli novajn postulojn de la entento, kaj la jud-devena estro Mihály Károlyi igis demeti la armilojn ĉ unu milionojn da hungaraj soldatoj, transdonis la potencon al la komunistoj. Hungario batalis sola kontraŭ la malamikoj, sed en 1919 Rumanio invadis la landon, ĉar Hungario ne povis defendi sin. Oni antaŭhelpis la potenciĝon de Miklós Horthy (guberniestro de Hungario de 1920 ĝis 1944) kaj la lando konsolidiĝis. (legu Béla Somogyi Béla Bacsó)
Hungario partoprenis en la 2-a Mondmilito flanke de la germanoj, eniris la militon per okupo de Jugoslaviaj teritorioj (1941) kaj poste batalis kontraŭ Sovetunio. La malbone ekipitaj hungaraj trupoj perdis gravajn batalojn kontraŭ la rusoj (batalo de Don)kie centmiloj da hungaraj soldatoj donis sian vivon por malrapidigi la sovetan armeon, savante per tio la okcidentajn landojn. Fine de 1943 la nazia Germanio ellaboris planon Margareta pri la okupado de Hungario. Kvankam la hungaroj batalis kun la nazioj, Hitler ne fidis je la hungaroj. Guberniestro Horthy skribis leteron la 12-an de februaro 1944 al Hitler, en kiu li petis la retiron de la hungaraj trupoj ĝis la Karpatoj, por tie defendi Hungarion. Ankaŭ tiu ĉi letero instigis Hitleron por okupi la landon. Dumtempe kelkaj politikistoj (kun apogo de la registaro) interparolis kun la anglosaksa alianco por iu krompakto. Hitler invitis Horthy por interparolado la 18-an de marto 1944. Horthy - kvankam li eksciis pri la kuntiro de naziaj trupoj - akceptis la inviton. La naziaj trupoj invadis la landon la 19-an de marto 1944, dum la hungara gvidanto Horthy estis kvazaŭ ostaĝo de Hitler.
Hungario perdis en la milito 1 milionon da homoj kaj valoregojn de la lando. La sovetiaj trupoj atingis Hungarion aŭtune de 1944 kaj tute okupis la landon printempe 1945.
La komunistoj en 1948 denove transprenis la tutan regadon kaj regis ĝis 1956, kiam la 23-an de oktobro ekis liberecbatalo kontraŭ la rusoj kaj por la sendependa Hungario, dum gvido de Imre Nagy, ĉefministro. Rusaj trupoj, kiujn envokis János Kádár, superis la batalantojn la 4-an de novembro, sub la ombro de la Sueza-krizo. Post la malvenko de la revolucio iĝis ĝenerala sekretario de la komunista partio János Kádár, kiu eĉ ekzekutigis Imre Nagy en 1958. Kádár solidigis la landon per la eksterlandaj fortoj (sovetiaj trupoj kaj monhelpo). Hungario iĝis post la 1970-aj jaroj dependa de la eksterlandaj monhelpoj, kio devigis por reformoj. Fine de la 1980-aj jaroj fortiĝis la demokrata movado kaj en 1990 oni organizis liberan parlamentan balotadon, en kiu venkis kristandemokratoj, konservativuloj (kiel en 1998). En la jaroj 1994, 2002 kaj 2006 venkis la koalicio de la socialisma kaj liberala partioj en la parlamentaj balotadoj.