Gales (hizkuntza)

Galesa^[1] (cymraeg edo y gymraeg) —kymruera edo kymbruera izenez ere ezaguna^[2]— Galesko berezko hizkuntza da, gaur egun egoera gutxituan dagoena.

Galesa
Cymraeg
2011ko Galesko errolda kontuan hartuta, galesez mintzatzeko gai diren biztanleen arabera koloreztatutako mapa: galesez gehien mintzatzen diren hiztunak berde ilunez bistaratutako lurraldeetan bizi dira.
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Erresuma Batua
Hiztunak	750.000 inguru
Rankinga	ez 100 mintzatuenen artean
Eskualdea	Gales
UNESCO sailkapena	2: kaltebera
Araugilea	Bwrdd yr Iaith Gymraeg
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza indoeuropar hizkuntzak hizkuntza zeltak Uhartetar hizkuntza zeltak Britoi hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	aditza-subjektua-objektua, nominatibo-akusatibo hizkuntza eta hizkuntza malgukaria
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	cy
ISO 639-2	cym wel
ISO 639-3	cym
Ethnologue	cym
Glottolog	wels1247
Wikipedia	cy
Linguasphere	50-ABA-a
ASCL	1103
UNESCO	425
IETF	cy
Endangered Languages Project	10429

Indoeuropar mintzaira da, hizkuntza zelten multzokoa; britoi taldearen barrukoa, cumbrierarekin, bretainierarekin eta kornubierarekin batera.

Hiztunen geografia

Galesko biztanleen % 20 inguru dira galesaren hiztun, gutxi gorabehera 610.000 lagun (2001).

• Gales hiztuna entzungai.
• Hitz egitea galesez.

Hizkuntza nagusia gisan, hiztunak bereziki iparraldean eta mendebaldean dira: Gwynedd (% 76), Anglesey / Ynys Môn (% 70,5), Carmarthenshire / Sir Gaerfyrddin (% 63,6) eta Ceredigion (% 61).

Dialektoei dagokienez, Iparraldeko (gog) eta Hegoaldeko (hwntw) aldaeren arabera sailkatzen dituzte.

1993an S4C telebista kateak egindako inkestaren arabera, beste 135.000 bat hiztun bizi ziren artean Ingalaterran. Halaber, Argentinako Chubuteko probintzian badago galestar jatorriko komunitate bat, eta horien artean galesezko hiztunak badaude (25.000), baita Kanadan (3.160), AEBetan (2.655), Zeelanda Berrian (1.155) eta Australian (1.060) ere. Guztira, beraz, hizkuntzak 750.000 hiztun baino gehiago ditu.

Historia

• VI. mendea: Lehenengo testigantzak jaso ziren.
• IX.-XI. mendeak: Hywel Dda erregeak eta ondorengoek legeak idatzi zituzten gales zaharrean. Olerki batzuen aztarnak ere geratu dira.
• XII.-XIV. mendeak: Mabinogion izeneko bilduma idatzi zen, ipuinez eta eleberriz osatuta.
• XIV.-XVI. mendeak: Dafydd ap Gwilym poetak 150 bat olerki idatzi zituen.
• 1588an, William Morganek egindako Bibliaren itzulpena argitaratu zuten.
• 1847an, hiru hezkuntza-ikuskatzailek txostena aurkeztu zuten, hizkuntza gaitzetsiz. Informe horrek Brad y Llyfrau Gleision ("Liburu urdinen saldukeria") herri-izena hartu zuen. Welsh Not ("Galesik ez") kartelak hasi ziren erabiltzen eskoletan, galesaren erabilera zigortzeko.
• 1858an, Daniel Silvan Evansek bere galesa-ingelesa hiztegia amaitu zuen.
• 1891n, galestarren % 54 galesdunak ziren.
• 1907an, Owen Morgan Edwards Galesko eskolen ikuskatzaile nagusi bilakatu zen, ikasle galesdunen aldeko urratsak ematen.
• 1911n, gales hiztunen ehunekoa % 43,5era jaitsi zen.
• 1939an, Ysgol Gymraeg Aberystwyth (Aberystwytheko Galesezko Eskola) sortu zen, Lehen Hezkuntzako lehendabizikoa historian.
• 1962an, Cymdeithas yr Iaith/Welsh Language Society erakundea sortu zen, hizkuntzaren alde diharduen presio-taldea.
• 1977an, BBC Radio Cymru hasi zen emititzen.
• 1981ean, galestarren % 19 baino ez ziren galesdunak.
• 1982an, S4C telebista (Sianel Pedwar Cymru / Channel Four Wales) sortu zen: harez geroztik, galesezko programazioa eskaintzen du eta % 7 inguruko ikuslegoa du gaur egun.
• 1988an, Bwrdd yr Iaith Gymraeg / Welsh Language Board elkartea sortu zen.
• 1993an, Welsh Language Act eta 1998an Government of Wales Act dekretuak kaleratu ziren, gales eta ingeles hiztunak berdintasun egoeran bizitzeko.

Hiztegia

• Beth? → Zer?
• Ble? → Non?
• Bore da → Egun on
• Croeso → Ongi etorri
• Cymru → Gales
• Da bo chi (iparraldean), Hwyl (hegoaldean) → Agur, adio
• Da iawn, diolch → Oso ondo, eskerrik asko
• De → Hegoalde
• Dim ysmygu → Ez erre
• Diolch → Eskerrik asko
• Dwyrain → Mendebalde
• Dyma → Hemen
• Dynion → Gizonak
• Faint? → Zenbat?
• Gogledd → Iparralde
• Gorllewin → Ekialde
• Iwerddon → Irlanda
• Lloegr → Ingalaterra
• Llydaw → Bretainia
• Mae'n ddrwg gyda fi → Sentitzen dut
• Merched → Emakumeak
• Mynydd → Mendi
• Nac ydw → Ez
• Nawr → Orain
• Nos da → Gabon
• Os gwelwch yn dda → Mesedez
• Pam? → Zergatik?
• Shw mae → Kaixo
• Shwd dych chi? → Zer moduz?
• Ydw → Bai
• Yr Alban → Eskozia

Gramatika

Legezko estatusa eta administrazioa

2021eko uztailean iragarri zen aurrerantzean Galesko gobernuan lan egitea espero zuten pertsonak gai izan behar zirela galesez oinarrizko elkarrizketa sinpleak izateko, "kortesiazko" mailan.^[3]

Hezkuntza

Ikasleen % 25-30ek galesa dauka lehen hizkuntza gisa eskolan. Bestela, ume guztiek galesa ikasi behar dute 16 urte bete arte (gehienek bigarren hizkuntza moduan). Galesezko irakasle bereziek "Athrawon Bro" izena hartzen dute.

Unibertsitateei dagokienez, Bangor eta Aberystwyth hirietan ikasgai batzuk eskaintzen dituzte galesez.

Hedabideak

• Aldizkariak: "Y Cymro" (astekaria) eta "Y Dynesydd" (Caerdyddeko hilabetekaria).
• Irratiak: BBC Radio Cymru
• Telebista: S4C katea.

Literatura eta musika

Literatura

• Galesezko idazleen zerrenda

Musika

Eisteddfod

Sakontzeko, irakurri: «Eisteddfod»

Galesezko kultur jaialdi tradizionala da, literatura eta musikaren ingurukoa eta lehiaketa modukoa.

Lehenengo aztarnak XII. mendekoak dira, eta gaur egun nazio mailan egiten dute urtero Galesen, bai eta herrialdetik kanpo ere.

Elkarteak

• Bwrdd yr Iaith Gymraeg/Welsh Language Board
• Cymdeithas yr Iaith/Welsh Language Society