کردی سقزی

گویش سقزی یا لهجه سقزی^[۴] یکی از گویش‌های زبان کردی مرکزی و سورانی است که در شهرستان سقز و بخش‌هایی از بانه، مریوان، تکاب و دیواندره مورد استفاده قرار می‌گیرد. این گویش از نظر ساختاری به گویش کردی اردلانی قرابت بیشتری دارد. در واقع گویش سقزی آمیخته‌ای از گویش‌های اردلانی و تا حدودی کردی مکریانی می‌باشد که در بسیاری از کلمات تفاوت دارند. در شهرستان سقز که نسبت به شهرستان‌های دیگر دارای تعداد روستاها و بخشهای تابعه بیشتری بوده، لهجه مردم یا همان گویش سقزی در بخش‌ها و روستاهای غربی، شرقی و جنوبی گرایش بیشتری به سمت اردلانی و در روستاهای شمالی گرایش بیشتری به سمت موکریانی دارد. این ویژگی ساختاری گویش سقزی سبب شده‌است که دامنه واژه، استعاره و عبارات مورد استفاده در آن بیشتر از سایر گویش‌های کردی بوده و به نوعی گویشوران آن در ارتباط پذیری با مردم سایر شهرستان‌ها منعطف تر بوده و از نظر کلامی بهتر تعامل می‌نماید و از طرفی در خلق آتار ادبی در ادبیات کردی توانایی بالقوه ای داشته باشند. کردی سقزی همچنین در بخش‌هایی از توابع شهرستان شاهین‌دژ مانند صفاخانه و بخش هایی از سردشت مورد استفاده قرار می‌گیرد.^[۵]

گویش سقزی
زاراوه سقزی پرونده:کردی سقزی.jpg
زبان بومی در	ایران
منطقه	استان کردستان
تبار	هند و اروپایی هندوایرانی ایرانی غربی شمالغربی زبان کردی[۱][۲][۳] گویش سقزی
سامانه نوشتاری	الفبای کردی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	ckb

طبقه‌بندی

در طبقه‌بندی‌های نوین مانند گویش سقزی جزو گروه کردی میانی و سورانی می‌باشد. در شرفنامه بدلیسی، زبان کردی به چهار گویش کرمانجی، لری، کَلهر و گورانی تقسیم شده‌است. اما دایرةالمعارف اسلام با توجه به تحقیقات کردشناسان و زبان‌شناسانی مانند مکنزی گویش‌های زبان کردی را به سه شاخه عمده تقسیم کرده‌است:^[۶][۷]

• کردی شمالی یا کرمانجی: این شاخه دارای گونه‌های متفاوتی است از جمله جزیری، هکاری، بایزیدی، بوتانی، شمدینانی، بادینانی و زازاکی.

حوزه جغرافیایی این طبقه به شرح زیر است:

در ترکیه: منابق کردنشین جزیره، دیاربکر، ارزروم، بایزید، هکاری، ماردین، بتلیس، وان، اگری و شمدینان.

در عراق: عقره، دهوک، زاخو، عمادیه و سنجار.

در ایران: شمال استان آذربایجان غربی، یعنی شهرهای ارومیه، سلماس، ماکو، صومای برادوست، تَرگَوَر، خوی، قطور، شوط، چایپاره، چالدران، پلدشت، بخشی از شهر و شهرستان اشنویه و کردهای خراسان.

در سوریه: تمام منابق کردنشین از جمله قامشلی و حسکه.

تمام کردهای ساکن ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکمنستان.

زازاکی در ترکیه: بینگول، دیرسیم، خارپوت، معدن، ارزنجان، دیاربکر، اورفا و بتلیس.

• کردی مرکزی یا میانی

این شاخه دارای گونه‌های مکریانی، سورانی، اردلانی و جافی می‌باشد. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارتاست از:

سورانی مکریانی در ایران: مهاباد، بوکان، سردشت، پیرانشهر، نقده و اشنویه.

سورانی سقزی در ایران: سقز، بانه، مریوان، شاهیندژ و تکاب.

سورانی در عراق: سلیمانیه، کرکوک، اربیل، رواندز، چمچمال، شقلاوه، کویه و قلعه‌دیزه.

سورانی در کرمانشاه ایران: کرمانشاه، جوانرود، پاوه، سنقر،روانسر، سرپل ذهاب و ثلاث باباجانی.

جافی در عراق: شهرزور، کرکوک، کلار و کفری.

همچنین گورانی در این شاخه بوده که حوزه جغرافیایی آ عبارت است از:

گورانی در ایران: اورامان شامل جنوب مریوان و ژاورود، اورامان لهون شامل پاوه، نوسود و نودشه.

گورانی در عراق: حلبچه، بیاره، تویله، منطقه زنگنه و کاکه ای در کرکوک.

زازایی در ترکیه: بینگول، دیرسیم، خارپوت، معدن، ارزنجان، دیاربکر، اورفا، بتلیس.

• کردی جنوبی یا کرمانشاهی

این شاخه دارای گونه‌های کرمانشاهی، فیلی، لکی و باتیاری است. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارت است از:

کرماشانی در ایران: کرمانشاه، کنگاور، قصرشیرین، اسلام‌آباد غرب، قروه، بیجار، ایلام، ایوان، آبدانان، مهران.

کرماشاهی در عراق: خانقین، مندلی و نواحی بدره.

آواها

واجهای گویش سقزی شامل همخوان‌ها (consonant) و واکه‌ها (Vowel) می‌باشد. در این گویش ۹ واج مصوت و ۲۹ همخوان یا صامت وجود دارد و عبارتند از:^[۸][۹]

• آوانگاری صامتها به ترتیب زیر است:

y-h-w-n-m-ɫ-l-g-k-q-v-f-γ-ʕ-ʃ-s-Ʒ-z-ɍ-r-d-x-ḥ-ʧ-ʤ-t-p-b-Ɂ

• همچنین آوانگاری مصوتها یا واکه‌ها که ۵ واکه بلند و ۳ واکه کوتاه بوده به ترتیب زیر می‌باشد:

واکه‌های بلند با آوانگاری: u- ī-ā - - ō ē

واکه‌های کوتاه با آوانگاری: i- o- a

دو آوای w و y نیمه واکه یا نیمه مصوت اند و چند ویژگی آوایی دارند که این دو آوا را از سایر آواهای گویش سقزی جدا می‌کند. بر خلاف واکه‌ها مصوتها که در آغاز واژه نمی‌آیند، این دو آوا در آغاز واژه‌های زبان کردی قرار می‌گیرند و از این بابت جز همخوانها هستند. مانند:

فارسی	گویش سقزی	آنگاری
ریز	ورد	wird
خرس	ورچ	wirʧ
یار	یار	yār
یک	یه ک	yak

چون در نحوه تولید آنها، انسداد، سیایش، زنش یا هیچگونه حالت دیگری که در تولید هماوانها ایجاد می‌شود، وجود ندارد، بلکه به هنگام تولید آنها، تار آواها حالت تولید واکه پیدا می‌کند و ملاز برافراشته می‌شود و مجرای بینی را می‌بندد و از ورود هوا به خیشوم جلوگیری می‌کند، بنابراین، واکه مصوت به حساب می‌آیند.

نمونه

نمونه واژگان گویش سقز در مقایسه با سایر گویش‌ها

فارسی	گویش سقزی	گویش موکریانی	گویش اردلانی	گویش کرمانشاهی	گویش کرندی	گویش کرمانجی
خیلی	زور	زور	فره	فره	فره	Gelek
تو، من	تو، من	ئمن، ئنگو	تو، من	تو، من	تو، من	ez, tu
شما، آنها	ئیوه، ئوان	ئنگو، ئوانه	ئیوه، ئوان	ئیوه، ئه‌وان	ئیوه، ئه‌وان	wey, ew
گوجه فرنگی	ته‌‌ماته	باینجان سوور	توماتیز	ته‌‌ماته، تاماته	ته‌‌ماته	Bacan
چه	چی	چی	چه	چه	چه	Çi
خوب	خاس	باش	خاس	خاس	خاس	baş
بگو	بیژه	بلی	بیژه	بویشه	بویشه	bêje
دختر	کچ	کچ	کنیشک	دویت	کنیشک، دویت	Keç
چرا	بو چی	بو چی	بو چه	ئه‌را چه	بو چه، ئه‌را چه	çima
بیا	بێ	بێ	بێ	به‌و	بێ	Were
گفتند	وتیان	کوتیان	وتیان	وتن	ویتیان(از کلمه ویتن)	Gotin
زیبا	جوان	جوان	قشنگ	جوانیدار، قشنگ	ترکه‌دار، جوانیدار، قشنگ	xweş
سیب زمینی	هیله‌ماسی	هیلر	سیف زمینی	سیف زمینی	سیف زمینی	kartol
روستا	دیهات	گوند	آوایی	دیه‌که، آوایی	آوایی	Gûnd
دایی	خاله، خالو	خاله	خالو	خالو، لالو	خالو، لالو، لاله	Xall

زبان نوشتاری و گفتاری

در گویش مردم سقز نیم واکه‌ای وجود دارد که از دید پژوهشگران به دور مانده‌است که به آن نیم واکه‌ی (یای پیچان) یا (یای نرم) میگویند،این نیم واکه مختص به گویش سقزی میباشد.

حرف یای پیچان

کردی سقزی در دو نوعِ زبان نوشتاری و زبان گفتاری میباشد.زبان گفتاری سقزی برای ارتباط مردم در شهر مورد استفاده قرار میگیرد و زبان نوشتاری در کتاب ها و اشعار استفاده میشود.

فارسی	زبان نوشتاری سقزی	زبان گفتاری سقزی
چیکار می‌کنی؟	چی ئەکەی؟	چیەکەی؟
چرا اینکارو میکنی؟	بۆچی وا ئەکەی؟	بوا کەی؟
بخواب	بخەوە	خەوە
بیا	بێرۆ	بێ

جستارهای ویژه

• سورانی
• کردی اردلانی