چهارده معصوم
چهارده شخص مهم در شیعه دوازده امامی / From Wikipedia, the free encyclopedia
چهارده معصوم چهارده شخصیت دور از اشتباه و گناه یا معصوم هستند که از سوی شیعیان دوازدهامامی محترم شمرده میشوند. این چهارده نفر عبارتند از محمد، دخترش فاطمه زهرا و دوازده امام. بهگفتهٔ حامد الگار، صفت عصمت برای امامان در اوایل نیمهٔ اول سدهٔ دوم هجری پدیدار شد و خیلی سریع به پیامبران نیز تعمیم یافت. شیخ صدوق (د. ۳۸۱ ه.ق)، شیخ مفید (د. ۴۱۳ ه.ق) و شریف مرتضی (د. ۴۳۶ ه.ق) بهطور پیدرپی، عصمت محمد و امامان را بهشکلی فزایندهتر تعریف کردند، تا اینکه این نظریه برای مستثنی کردن این افراد از هر گناهی یا خطایی چه پیش و چه پس از تصدی منصبشان بهوجود آمد. در مورد فاطمه زهرا، عصمت او از پیوند میان نَبُوَّت و امامت — دو نهادی که به عصمت شناخته میشوند — و نیز ارتباطش با امامان و صفات آنان در روایات بیشمار ناشی میشود. او را گاهی بهعنوان «مَجمَعُ النّورَیْن» مینامند. اثبات قرآنیِ عصمت چهارده معصوم از آیهٔ تطهیر[یادداشت 1] و آیهٔ ۱۲۴ سورهٔ بقره[یادداشت 2] گرفته شدهاست. ممکن است تصور شود که تعداد چهارده معصوم، گذشتهنگر و پس از غیبت امام دوازدهم بودهاست، و بدیهی است که مدتی فاصله میان درگذشت امام یازدهم، حسن عسکری در ۲۶۰ ه.ق/۸۷۳ م، و ظهور اجماعی مبنی بر تکمیل خطِّ امامت با غیبت فرزند خردسالش، امام دوازدهم، وجود داشت. بااینحال، این موارد پیشتر در احادیث شیعه وجود داشتند که فقط از دوازده امام سخن میگفتند، بهگونهایکه تبلور اعتقاد در یک سلسلهٔ دوازدهتایی چندان مشکلساز نبود.[1]
عصمت پیامبر، علی بن ابیطالب، حسن مجتبی و حسین بن علی و نُه نفر از فرزندان حسین که نامشان برده نشدهاست، در روایتی منتسب به پیامبر آمدهاست. در روایتی دیگر، که پیامبر خطاب به سلمان فارسی دارد، این نُه نفر بهروشنی یاد شدهاند و فاطمه زهرا نیز نام برده شدهاست. در همین روایت آمدهاست که پیامبر، فاطمه زهرا و دوازده امام، «پیش از خلقت» از نور آفریده شدهاند. تفسیر آیهٔ نور[یادداشت 3] در رابطه با این سرچشمهٔ نوری چهارده معصوم است. درواقع، تقریباً هر مرجع قرآنی به نور، اشاره به آنان دارد. بهگفتهٔ جعفر صادق، خلقت چهارده معصوم از نور، تا چهاردههزار سال مقدّم بر همهٔ موجودات دیگر بود. در روایات دیگر آمدهاست که چهارده معصوم از «طینَتی عِلّیّین»، «طینتی سفید»، «طینتی از جوهرهٔ زیر عرش» و «طینتی عرشی» خلق شدهاند.[2]
توالی چهارده معصوم بر روی زمین، بازتاب عهدی در نظر گرفته میشود که در اَزَل در پاسخ به پرسش الهی بستند که «آیا من سَرورِ شما نیستم؟»[یادداشت 4]؛ و خطِّ نسلیِ پیوند میان آنان، بهعنوان نشانهای قابل مشاهده از منشأ مشترک آنان بهعنوان یک عنصر نورانی تلقی میشود. حتی نطفههای بهوجودآورندهٔ آنان از سرچشمهای آسمانی بودند. با توجه به اینکه محمدباقر مجلسی لازم دید اعتقاد به تَفویضِ وظیفهٔ خلقت به چهارده معصوم را نفی کند، نتیجه گرفته میشود که ظاهراً این تمایل وجود داشتهاست. بااینحال گفته میشود که چهارده معصوم، شاهد خلقت بودهاند؛ و حدیثی منسوب به محمد باقر، امام پنجم، بیان میکند: «ما امامان یا چهارده معصوم وسیله (سبب) برای خلقت هستیم.» میان دانشمندان شیعه توافقی کلی وجود دارد که همهٔ چهارده معصوم بر دیگر آفریدگان حتّی پیامبران اولوالعزم برتری دارند.[3]
کارکردهای کیهانی چهارده معصوم توسط عرفان عصر صفوی بسیار تبیین شدهاست. ملاصدرا (د. ۱۰۵۰ ه.ق) چهارده معصوم را در کیهانشناسی ابن سینا یکپارچه کرد که آنان را قادر میسازد تا جایگزین عقلِ فَعّال بهعنوان علل وجودی حیات شوند. قاضی سعید قمی (د. ۱۱۰۳ ه.ق) آنان را بهعنوان «بَشَرُ الْعَوالی» برگزید که تا اَبَد در پیرامون عرش در قالبِ شخصیت ذاتیشان گرد آمدهاند. میتوان گفت که هانری کوربن، هر دو را منعکس کرده و این سنت صفوی را — با فراخوانی مکرّرش از «پلرومای چهارده معصوم» که تجلّیات الهی در هر سطح از هستی نمایان میشوند — ادامه دادهاست. چهارده معصوم همگی در سطحی از تقوا هستند که نعمات الهی بهواسطهٔ آنان درخواست میشود و بهطور کلی بهعنوان زیارات جامعه شناخته میشوند. رؤیاها و الهامهای چهارده معصوم در زندگینامههای شیعه گاهی دیده میشود. بهویژه شاید خوابی که توسط حیدر آملی دیده شد که در آسمان و بر فراز بغداد، نامهای چهارده معصوم در جدولی شعلهور با حروف آتشین و بر روی دایرههایی لاجوردی در پیرامون یک مربع مرتب شدهاند. لازم است ذکر شود که چهارده معصوم با ترتیب خاصی از سوی بَکتاشیّه مورد ستایش قرار میگیرند، بدینترتیب که گروهی دوم متشکل از چهارده نفر را — که شامل فرزندان مختلف امامان است — میافزایند تا مجموع عددی را به بیست و هشت تن برسانند.[4]