From Wikipedia, the free encyclopedia
O guaraní,[5] facendo referencia exclusiva á variedade coñecida como guaraní paraguaio (avañe'ẽ 'a lingua da xente), é unha lingua indíxena de América do Sur que pertence á subfamilia tupí-guaraní[6] das linguas tupís. É unha das linguas oficiais de Paraguai (xunto co español), onde non é falada só polo pobo guaraní, senón pola maioría da poboación, e onde a metade da poboación rural é monolingüe.[7][8] É falada por outras comunidades en países veciños, incluíndo partes do noroeste da Arxentina, sueste de Bolivia e suroeste do Brasil, e é a segunda lingua oficial da provincia arxentina de Corrientes dende 2004;[9] tamén é lingua oficial de Mercosur.[10]
Guaraní Avañe'ẽ | ||
---|---|---|
Pronuncia: | ʔãʋ̃ãɲẽˈʔẽ | |
Falado en: | Arxentina, Brasil, Paraguai e Bolivia | |
Total de falantes: | 6 500 000 (2020)[1] | |
Familia: | Tupí Tupí-guaraní Guaraní Guaraní | |
Escrita: | Latino | |
Status oficial | ||
Lingua oficial de: | Paraguai[2] Bolivia Arxentina (Provincia de Corrientes)[3] Brasil (Mato Groso do Sur) Mercosur | |
Regulado por: | Academia da Lingua Guaraní | |
Códigos de lingua | ||
ISO 639-1: | gn | |
ISO 639-2: | grn | |
ISO 639-3: | gug
| |
Mapa | ||
Status | ||
O guaraní é unha das linguas máis faladas entre as linguas amerindias e a única entre cuxos falantes hai unha gran cantidade de non indíxenas. É un caso insólito en América, onde a substitución lingüística cara ás linguas coloniais europeas (neste caso o español) non se produciu, e foi acollida como un elemento máis da cultura e da identidade dos "mestizos" (xente de antergos españois e guaranís).
O sacerdote xesuíta Antonio Ruiz de Montoya, quen publicou en 1639 a primeira gramática do guaraní nun libro chamado Tesoro de la lengua guaraní, describiuna como unha lingua "tan completa e elegante que pode competir coa máis famosa [das linguas]."
O nome "guaraní" adoita empregarse para a lingua oficial de Paraguai. Porén, é parte dun continuo dialectal, a maioría dos cales tamén son chamados guaraní.
O guaraní ten 33 fonemas, dos que 12 son vogais e 21 consonantes.
Das 12 vogais (pu'ae) guaranís, 5 son orais (pu'ae jurugua), 5 nasais (pu'ae tĩgua), 1 gutural (pu'ae ahy'ogua) (y = /ɨ/) e unha guturonasal (pu'ae ahy'otĩgua) (ỹ = /ɨ̃/).
Orais | Nasais | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
anterior | central | posterior | anterior | central | posterior | |
pechadas (débiles) | i | ɨ | u | ĩ | ɨ̃ | ũ |
abertas (fortes) | e | a | o | ẽ | ã | õ |
Das 21 consoantes (pundie) guaranís, 8 son plosivas, 5 fricativas, unha africada, unha aproximante, 2 vibrantes e unha sibilante. O seguinte cadro amosa os fonemas segundo o xeito de articulación, o punto de articulación e a grafía usual para cada un deles:
bilabial | alveolar | alveo- palatal |
velar | glotal | ||
---|---|---|---|---|---|---|
Fricativa | / β / v |
/ s / s |
/ ʃ, ʒ / ch, j |
/ ɣ, ɣ̃/ g, g̃ |
||
Oclusiva | sorda | / p / p |
/ t / t |
/ k / k |
/ ʔ / ' | |
sonora | / b̃ / mb |
/ d̃ / nd |
/ g̃ / ng |
|||
Sonorante | nasal | / m / m |
/ n / n |
|||
non-nasal | / ɾ, l / r, l> |
/ j / i |
Nos préstamos léxicos do español tamén intervén a vibrante múltiple /r/. As oclusivas sonoras poden emitirse como propiamente oclusivas en contextos non-nasais ou como nasais en contextos nasais. O fonema /t/ pode soar como [t] ou como [ɾ]. Os fonemas oclusivos /b̃, d̃, g̃/ teñen tanto alófonos prenasalizados [ⁿb, ⁿd, ⁿg] como alófonos totalmente nasais [m, n, ŋ], o fonema /ʒ/ posúe dous alófonos, un non-nasal [ʒ] e outro nasal [ɲ].
O guaraní distingue entre fonemas nasais e orais. A nasalidade de calquera fonema aplícase toda a palabra, por razóns de eufonía, e provoca fenómenos de sandhi nos sufixos que se engaden. Polo tanto, son só orais as palabras en que ningún dos fonemas que a conforman teñen carácter nasal.
O puso ou oclusiva glotal aparece só en posición intervocálica e interrompe momentaneamente a emisión. Aínda que semelle unha ausencia de son, é un fonema por dereito propio, pois entra en oposición fonolóxica co son seguinte. O seu nome ven do propio guaraní pu («son») + so («soltar», «separar»). No silabeo acompaña á vocal que o segue.
En guaraní ningunha palabra remata en consoante. Case todas levan acento (muanduhe) na derradeira vogal. O til emprégase só cando a vogal acentuada non é a final.
Por exemplo, a verba tape («camiño») lese [ta'pe] e tata («lume») lese [ta'ta]. Por outra banda, áva («cabelo»), que se le ['a.va] ou tái («picante») ['tⁿaj], levan a marca gráfica da súa acentuación.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.