Paraguái
tetã hekosãsóva Ñembyamérikape From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Paraguái, herateéva Tavakuairetã Paraguái (karaiñeꞌẽme: República del Paraguay), haꞌe hína peteĩ tetã opytáva Ñembyamérika mbytépe. Hyepýpe oĩ 17 tetãvore ha tavusu Paraguay, ombovóva ijyvy ape, ha oñembovóva avei 263 munisípiope. Itavusu ha itáva iguasuvéva héra Paraguay. Paraguái haꞌehína tetã ojeporúva apoukapy peteĩcha maymávape guarã, jekopytyjoja rape, noimehápe jeroviapytee (es: religión oficial). Ipuꞌaka oimeite tetã pyꞌápe ha hekuái oiko mburuvicharape pype. Paraguái avei omoheñói Ñemby Ñemuha (es: Mercosur) Arhentína, Vrasil ha Uruguái ndive.
.svg)
Omohembeꞌy Arhentína ndive ñembykuarahyresẽ, ñemby, ñembykuarahyreike ha kuarahyreike gotyo; Volívia ndive yvate ha yvatekuarahyreike gotyo ha Vrasil ndive kuarahyresẽ ha yvatekuarahyresẽ ngotyo. Yvyape 406 752 km² ndive, kóva hína tetã poha michĩvéva Ñembyamérikape. Ijyvy tuicha ojekuaa mokõi tendáre ojopehẽꞌáva Ysyry Paraguay ndive: tenda kuarahyresẽ gotyogua, tenda itavaitevéva, ha tenda kuarahyreike gotyogua, hérava Cháko. Ndorekói para rembeꞌy jepe, oreko ysyry rembeꞌy ha ygarupa Ysyry Paraguay ha Paranáme omeꞌẽva ichupe tape Paraguasu Atrántiko guio Idrovía Parana-Paraguái rupi.
Paraguái apoukapyguasu haꞌe Paraguái hína tetã oikohápe arandueta ha iñeꞌẽkõi, oreko katu mokõi ñeꞌẽ mburuvichapegua, karaiñeꞌẽ ha avañeꞌẽ. 94 % mitãnguéragui orekóva 15 ary Paraguáipe omoñeꞌẽkuaa ha ava oiko haimete 78,1 ary peve haꞌéicha CIA World Factbook. Oime tenda 98-hápe yvypóra ñakãrapuꞌã rechaukahápe 0,728 ndive ary 2020 ha ko YÑR ijyvate. Paraguái herekopykuaápe oĩ 11,4 % pehẽngue ñembyaty ha mymba reheguágui, 33,5 % pehẽngue apopyrégui, 47,5 % pehẽngue pytyvõgui ha 7,6 % tásape.
Yvypóra oguahẽ ñepyrũme Paraguáipe Neolítikogui ag̃ui, 3200 ary Kiríto mboyve. Ára Kolõ mboyvépe oikorakaꞌe koꞌápe ava tupi-guarani ha matáko-guaikuru. Ñeguahẽ ava ehpáñagua ndive oñepyrũ Ehpáña poguy ko tendápe saroꞌy XIX-hápe, ko saroꞌýpe katu Paraguái ohupyty isãso.
Remove ads
Tenda rerarapokuaa
Téra ypykue ou tenda réragui avañeꞌẽme paraguay, jaikuaámarõ ꞌꞌYꞌꞌ avañeꞌẽme (ɨ taipýpe heta tetã rehegua) ndorekoiete jeꞌe ꞌꞌYꞌꞌ karaiñeꞌẽme, haꞌe peteĩ puꞌae ojejapóva ahyꞌo ndive, oñemohendáva puꞌae ombotýva paꞌũmegua (térã rapykuegua) omboapuꞌaꞌỹvaramo (karaiñeꞌẽme: vocal cerrada central o posterior no redondeada) – ÑRHpe, [ɨ] térã [ɯ]. Ndaipóri peteĩ paha opytaitéva téra Paraguay ñepyrũ. Kuaaraꞌãnguéra itapiaguavéva Paraguái marandekópe haꞌe:
- Ysyry omoñepyrũ peteĩ para.
- Pajagua y (payaguá-y, payaguá-i): kuimbaꞌe oguerúva mboka ha arandukuaa ava ehpañagua Félix de Azara ñandeoguerúmi koꞌã mokõi mbaꞌe ikatúva oiko, peteĩha omombeꞌu pajagua ávare oikóvami ysyry rembeꞌýpe; ha ambue mbaꞌe ikatúva oiko omombeꞌu ko téra ou peteĩ tuvicha guasúgui hérava ꞌParaguaioꞌ.
- Ysyry ohasa para rupi (Karugua Guasu): kóva heꞌi marandeko mbokuatiaha ha haihára Arhentínagua ha Hyrãsiagua Paul Groussac.
- Ysyry avágui oikóva parápe: kóva heꞌi tendotakue Paraguáigua Juan Natalicio González.
- Ysyry koróna ndive: kóva heꞌi paꞌi Antonio Ruiz de Montoya.
Avañeꞌẽme, tetãtavusu ojehero Paraguay ha tetã (avei ysyry) ojehero Paraguái.
Remove ads
Marandeko
Ára Kolõ mboyve
Yvy tuichápe kuarahysẽgotyogua (yvy tuicha Ysyry Parana ñembykuarahyresẽ gotyo ha Ysyry Paraguay yvatekuarahyreike gotyo) oiko ambue teꞌýi india-amérikagua oñorairõva ojupe. Neꞌĩra ndojekuaái mbaꞌe ava atýra oiko ko yvy mboyve, oñeimoꞌã lágidokuéra katu oiko ko yvy mboyve ha oñeimoꞌã avei pámpidokuéra orenondeꞌa ko mbya.
Ñemongolonia
Kárlo III omoheñóikuri Río de la Plata Virreirenda ary 1776 ha oheja ipoguýpe Arhentina, Uruguái ha Vrasil retãvore Rio Grande do Sul ha Santa Catarina, upéicha avei, Paraguái, Volivia ha Chíle yvy ag̃agua yvateguáva. Ojehúvo upe mbaꞌe, Paraguái opytákuri Río de la Plata Virreirenda poguýpe ha ojehekýi Peru Virreirendágui. Pe virreirenda pyahu tavaguasurã ojeporavókuri táva Buenos Airespe.
Ary 1806 ha 1807 ingraterragua ojeity Rio de la Pláta Virreirenda ári ha oñemombaꞌe umi yvy oĩva Arasẽ gotyo ha Buenos Aires yvypehẽ kakuaáre. Upérõ, Paraguái ha Córdobagui ohuaꞌĩ hikuái heta ñorãirõhára oipytyvõvaꞌekue Inglatera-ygua ñemosẽme.
1810-pe, oñemboajévo Buenos Aires Aty Peteĩha isãsombyréva, Paraguay Motenondehára: Bernardo de Velasco, orahauka petei jehaipyre Buenos Aires-pe oikuaaukahápe chupekuéra Paraguái Yvypehẽ ojehekyi ha oñemosãsoha Rio de la Plata Virreirendágui. Upérõ Velasco ha iñirũnguéra – ára 24 jasypoteĩ ary 1810 – avei omboaje peteĩ Aty ha omoĩ hikuái Paraguái Yvypehẽ Ehpáña poguýpe, Fernando VII omoakãva upérõ.
1811-pe, Mburuvichapavẽ Manuel Belgrano ha iñorairõharakuéra ou Buenos Aires-gui omosãsóvo Paraguáy Yvypehẽ Ehpáña poguýgui. Upérõ haꞌekuéra oñorãirõ mbarete Takuary (9 jasyapy 1811) ha Paraguarípe oñemotenondehaguépe hesekuéra Ehpáña rérape oñorairõva.
Hasypeve, 14 jasypo 1811 jave iñapysẽ pe ñemonguꞌe guasu omoakãva Pedro Juan Caballero ha omosãsovaꞌekue Paraguáipe Ehpáña poguýgui. Velasco, Juan Valeriano Zaballos, José Gaspar Rodríguez de Francia ha Fulgencio Yegros ojepytaso hikuái Pedro Juan Caballero ndive. Péicha, 15 jasypo arakoꞌẽme Paraguay hekove sãso, opáy, opuꞌã ha oguata ijehegui ha ojehekýi Ehpáña poguýgui. Velasco oñemboykékuri peteĩ jasy ohasa mboyve. 17 jasypoteĩ 1811-pe, peteĩ amandaje oiporavókuri peteĩ Aty Sãmbyhyrã, omoakãva Fulgencio Yegros. Pe Tetãygua Amandaje Mokõiha oñembyatýkuri 30 jasyporundy 1813 guive 12 jasypa 1813 peve. Upérõ ojeporavókuri peteĩ ñesãmbyhy pyahu hérava Tetãrerekuára ha omoakãva Fulgencio Yegros ha José Gaspar Rodríguez de Francia; ha avei ojeporavo ñeꞌẽ Tetã omyengoviáva ñeꞌẽ Yvypehẽme. Pe Amandaje ijatyvaꞌekue 3 jasypa 1814-pe ojapókuri José Gaspar Rodríguez de Francia-gui Paraguáy Retã Ruvicha Puꞌakaꞌapyraꞌỹva.
24 ary pukukue javeve José Gaspar Rodríguez de Francia oisãmbyhy Paraguái. Haꞌe ombotyvoi ko ñane retã opavave pytagua resa renondégui. Upevakuére avei opaite ñane retãygua remikotevẽ oñemoheñói ñane retã ryepýpente. Oñembohetave ñemitỹ, mymba ñemoña ha mbaꞌeꞌapo ogapypegua. Tetã oñemombaꞌe yvýre ha upéi ombojaꞌo ha omeꞌẽ yvyvore oñembaꞌapo hag̃ua ipype. 1844-pe, Carlos Antonio López -haꞌevaꞌekue tetãrerekuára- ojeporavo ñane retã ruvichárõ ha upekuévo oñemboaje avei peteĩ léi guasu, haꞌéva peteĩha ñane retãme. Haꞌe oisãmbyhýrõguare oipeꞌajey ñane retã rokẽ pytaguakuérape; ombopyahu tekomboꞌe ohupytyvaꞌerã opavavépe, ojehepymeꞌẽꞌỹre; ha avei omoñepyrũ tape ha ogavusu apo.
Péicha, 1869 peve -umi ary pukukuépe- heñói, okakuaa ha imbarete Paraguái Retã mbohapy motenondehára (oñepehẽnguéva) rembiapo rupive. Umíva hína: Karai Guasu José Gaspar Rodríguez de Francia, Carlos Antonio López, ha itaꞌýra, Francisco Solano López.
Remove ads
Taꞌanga
Eco Reserva Mbatovi, Paraguái
Chipa Paraguái
San Cosme y Damián, Itapúa, Paraguái
Salto Cristal
Cerro Ñemby
Polka Paraguaya
Vakapipopo Paraguái
.jpg)
Yvyrapekuaa
Ysyry guasu:
Ynoꞌõ guasu oĩ Ynoꞌõ Ypakarai.
Ava
Paraguái pépe ningo oĩ 6 109 903 tetãygua (Ary 2022 Jepapáicha).
Yvyrupa Ñemohenda
Paraguái haꞌe Ehtádo peteĩgua oñehaꞌãva mombyteꞌive, omopyendáva Lei Guasu ha leikuéra. Ehtádo ñemohenda jokuaikuaagua ha sãmbyhykuaaguape g̃uarã, tetã yvyrupa oñembojaꞌo tetãvore ha dihtrítope.[4]
Paraguái 17 (papokõi) retãvore omopyenda tetã mbojaꞌo jokuaikuaagua ha sãmbyhykuaagua peteĩháicha. Yvyvore Kuarahyresẽ ojoapy parundy umíva apytégui ha Yvyvore Kuarahyreike mbohapy. Koꞌãvape oñembojoapy tavusu Paraguay, haꞌéva distrito, hakatu jepapápe guarã ojehecha tetãvoréramo. Avei, ko tetã oguereko 263 (sa poteĩpa mbohapy) munisípio[5] ojoja dihtritokuéra ndive, umíva apytépe Paraguay.[6] Koꞌãva omoheñói tetãvore peteĩteĩ retãvoreꞌi – ndahaꞌéiramo Paraguay, hekosãsóva oimeraẽ tetãvorégui – ha oñembojaꞌo upéi yvyraꞌã tavagua ha okaraguápe.[6]
Ary 1992 Léi Guasu Retãygua ohechakuaa tetãvore ha dihtritokuéra autonomía jokuaikuaagua, sãmbyhykuaagua ha apoukagua mbaꞌepota apoukápe g̃uarã, ha autarkía ombyaty hag̃ua ha oĩverti iporuha.[7]
| Hetã guypeguáva Paraguáipe | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.jpg)
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Remove ads
Paraguái táva tenondeguakuéra
Ko tysýi ohechauka mokõipa táva tenondegua paraguaipegua, ary 2021.[8][9]
.JPG)
.svg){kind=link}
Remove ads
Manduꞌapy
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads